Με αφορμή τη βράβευση της πιο σημαντικής Ελληνίδας κεραμοπλάστριας της εποχής μας, Ελένης Βερναδάκη, στα Βραβεία Συνολικής Προσφοράς του Archisearch στα πλαίσια της φετινής ημερίδας ΕΣΩ για το design και την αρχιτεκτονική, που θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 22 Μαίου 2024 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου μίλησε με την Ευγενία Αλεξάκη, ιστορικό τέχνης και συγγραφέα της μονογραφίας Ελένη Βερναδάκη, για το έργο μιας αυθεντικά ριζοσπαστικής και πρωτοπόρου καλλιτέχνιδας που ανέδειξε τις απεριόριστες δυνατότητες της καλλιτεχνικής κεραμικής πράξης ως υλικής υπόστασης και έννοιας.
«Δύσκολη και τελειομανής», όπως δηλώνει, η Ελένη Βερναδάκη μπορεί να γεννήθηκε το 1933 αλλά ενσαρκώνει στον πυρήνα της το πρότυπο της χειραφετημένης γυναίκας δημιουργού στο σήμερα. Άνθρωπος των έργων και της πράξης, η Βερναδάκη έπλασε, με τα χέρια, τον κόσμο της, από πηλό και λάσπη, βασισμένη στο ένστικτο, στην τύχη και στη σκληρή δουλειά.
«Η χρυσή εποχή μου ξεκίνησε την τελευταία εικοσαετία που έμεινα μόνη μου. Έκτοτε έκανα όπως ακριβώς αισθανόμουν. Δεν ξέρω εάν γνωρίζετε την ιστορία της Louise Bourgeois, η οποία άρχισε να γίνεται αυτή που ήταν αφού πέθανε ο άντρας της.»
–Ελένη Βερναδάκη
Η πιο σημαντική Ελληνίδα κεραμοπλάστρια της εποχής μας δεν έχει, συνειδητά, δίπλωμα κεραμικής, αγαπάει την προσοχή στη λεπτομέρεια και δεν ευχαριστιέται με το οτιδήποτε θα βγει από τον φούρνο της. Με αφετηρία την δεκαετία του ’60 κι ένα υπόγειο, μικροσκοπικό, στούντιο κεραμικής στην οδό Σόλωνος, στη καρδιά της Αθήνας, όπου η Ομάδα Τέχνης Α’ συζητούσε πάνω στα «τσουβαλάκια της με τις λάσπες» περί τέχνης, στην καταξίωση και την συνεργασία με κορυφαίους πνευματικούς δημιουργούς της εποχής, όπως ο Γιάννης Μόραλης και ο Τάκης Ζενέτος που σχεδίασε το ορμητήριό της στην Κάντζα, ένα εργαστήριο κεραμικής που, σταθερά και συνειδητά στην πάροδο του χρόνου, επηρέασε την δημιουργική της ταυτότητα.
Η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου συνομίλησε με την ιστορικό τέχνης και διδάκτωρα του πανεπιστημίου Freie Universität Berlin, Ευγενία Αλεξάκη, συγγραφέα της μονογραφίας Ελένη Βερναδάκη που εκδόθηκε το 2016 από το Μουσείο Μπενάκη, για τη ζωή και το έργο μιας γνήσιας δημιουργού που δηλώνει «ο πιο αυστηρός κριτής» όσων έφτιαχνε.
«Εγώ δεν είμαι κεραμίστα. Σπούδασα just to be a potter. (…) Η λέξη ‘κεραμοπλάστης’ είναι αυτή που προτιμώ. Αυτό σημαίνει ‘potter’. Ήξερα ότι ήθελα να γίνω studio potter. Και αυτό έγινα».
–Ελένη Βερναδάκη
Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου: Τι θα λέγατε ότι κάνει την Ελένη Βερναδάκη κεραμοπλάστρια και όχι κεραμίστα; Ποια η ειδοποιός διαφορά;
Ευγενία Αλεξάκη: Στην ιδιαίτερα περιορισμένη ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για το θέμα δεν έχει παγιωθεί μια σαφής διαφοροποίηση ανάμεσα στους δύο όρους. Το βέβαιο είναι ότι η Ελένη Βερναδάκη υπήρξε χαρακτηριστική εκπρόσωπος του studio ceramics ή αλλιώς του studio pottery, το οποίο θα μπορούσαμε να αποδώσουμε στα ελληνικά ως «κεραμική του ατομικού εργαστηρίου». Στην καλλιτεχνική κεραμική του ατομικού εργαστηρίου ο δημιουργός εργάζεται μακριά από καθιερωμένες τυπολογίες. Λειτουργεί καλλιτεχνικά, δοκιμάζει νέες φόρμες και πειραματίζεται με το χρώμα, τα υλικά και τις τεχνικές, ανεξάρτητα εάν παράγει χρηστικά ή μη χρηστικά αντικείμενα.
Επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις για εξωτερικούς τοίχους διαμερίσματος στην Αθήνα, 1985.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτων: Σουζάνα Αντωνακάκη/Α66.
Φωτογραφία: Δημήτρης Αντωνακάκης. Αρχείο Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη.
Η Βερναδάκη θα δουλέψει ασφαλώς με την πειθαρχία που απαιτεί η κεραμική διαδικασία, αλλά με όρους ερευνητικούς, συχνά αυτοκριτικούς, τολμώντας διαρκώς να εμπλουτίζει τα εκφραστικά της μέσα, και σίγουρα πέρα από τις συμβατικές διαχωριστικές ιεραρχήσεις ανάμεσα σε εφαρμοσμένες και στις λεγόμενες «καλές» τέχνες.
Λεπτομέρειες από επιτοίχια κεραμική σύνθεση σε διαμέρισμα στην Αθήνα, 1969.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Ααρχιτέκτων: Θύμιος Παπαγιάνης.
Φωτογραφία: Νίκος Δανιηλίδης, αρχείο Θύμιου Παπαγιάννη & Ήβης Νανοπούλου.
Η επίδραση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στο δημιουργικό έργο της Ελένης Βερναδάκη υπήρξε καθοριστική, όπως αναγνωρίζει και η ίδια αναφερόμενη στο εργαστήριο κεραμικής της στη Κάντζα, ειδικά σχεδιασμένο για εκείνη, από τον οραματιστή του ελληνικού μοντερνισμού αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτο. Το κτήριο χαρακτηρίστηκε, μάλιστα, πρόσφατα Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
«Εκεί πια βρήκα τον εαυτό μου. (…) Μου άρεσε πάρα πολύ να δουλεύω εδώ. Και το ότι η αρχιτεκτονική αυτού του χώρου ήταν τόσο μοντέρνα με έκανε κι εμένα να αλλάξω όλη μου τη δημιουργική πορεία. Αν δει κανείς την πρώτη μου δουλειά κι εκείνη μετά το 1973, καταλαβαίνει ότι το να ζω μέσα στον μοντερνισμό αυτού του εργαστηρίου με άλλαξε.»
–Ελένη Βερναδάκη
Μ.ΑΠ.: Διαπιστώνετε μια στροφή στο ύφος της Βερναδάκη από τη δεκαετία του ’70 και μετά; Θα χαρακτηρίζατε το έργο της μοντέρνο;
Ε.Α.: Το βιομηχανικής αισθητικής κτήριο που θα σχεδιάσει ο Τάκης Ζενέτος, λιτό και επιβλητικό ταυτόχρονα, όπου η Βερναδάκη, μαζί με τους συνεργάτες της, θα εγκατασταθούν το 1974 θα επηρεάσει σίγουρα τη δουλειά της. Το μέγεθός του, το μεγάλο ύψος του κτίσματος, ο εξοπλισμός με τεράστιους κλιβάνους, το άπλετο φως που διαχέεται στο εσωτερικό από τις οριζόντιες ζώνες παραθύρων, η ανοικτή, ελεύθερη κάτοψη, θα επιτρέψουν στη Βερναδάκη να εισαγάγει, χωρίς περιορισμούς, πολύ μεγάλα και δυναμικά μεγέθη στα αντικείμενά της και να πλάσει με τον πηλό ιδιαίτερα τολμηρές φόρμες, όπως οι «Δαντέλες», τα «Πανιά», οι «Δράκοι», τα «Κοχύλια». Ωστόσο, μην ξεχνάμε ότι στη μεγάλη κλίμακα έχει εκτεθεί ήδη πιο πριν. Περίπου δέκα χρόνια νωρίτερα, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, είχε εργαστεί για το μνημειακών διαστάσεων mural work στο Ελληνικό και σε άλλα δημόσια κτήρια, ενώ παράλληλα είχε ξεκινήσει να σχεδιάζει τραπέζια μεγάλης κλίμακας, αυστηρές γεωμετρικές συνθέσεις με πρωταγωνιστές τη λιτότητα της φόρμας και την υλικότητα του μαρμάρου, του σιδήρου και του βέβαια του πηλού.
First National City Bank, Κατάστημα Κολωνακίου, 1971. Επιτοίχια σύνθεση με έργα της σειράς “Νομίσματα” (αφανής σήμερα).
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτων: Θύμιος Παπαγιάννης.
Φωτογραφία: Αρχείο Θύμιου Παπαγιάννη & Ήβης Νανοπούλου.
Αφοσιωμένη στην έρευνα πάνω στη φόρμα και όχι στη διακόσμηση τυποποιημένων αντικειμένων, η δουλειά της Βερναδάκη κινήθηκε σαφώς στο πεδίο του κεραμικού μοντερνισμού του 20ού αι., πεδίο στο οποίο διακρίθηκαν καλλιτέχνες όπως η Lucie Rie, o Hans Coper, η Ruth Duckworth καθώς και δάσκαλοι και μαθητές του εργαστηρίου κεραμικής της Σχολής του Bauhaus. Ωστόσο, η Βερναδάκη θα δοκιμάσει πολλές φορές τα όρια του κεραμικού κανόνα του τροχού και του σκεύους-δοχείου και θα προχωρήσει και σε δουλειές με χαρακτήρα επιτελεστικό, με έμφυλες αναφορές, όπως στις «Δαντέλες», με αναφορές στην τελετουργική διάσταση των χειροτεχνικών πρακτικών, όπως στις «Δέκα Φόρμες», και θα δώσει έργα που μπορούμε να τοποθετήσουμε σε αυτό που στη διεθνή βιβλιογραφία ορίζεται ως εννοιολογική κεραμική (conceptual ceramics), ως μεταμοντέρνα κεραμική πράξη, στην οποία δεν υπάρχουν αποκλειστικές διαζεύξεις ανάμεσα σε χειροτεχνία και τέχνη, χρηστικό και μη χρηστικό.
Ιονική Τράπεζα, Ρόδος, 1983. Επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις στους εξωτερικούς τοίχους και το εσωτερικό του καταστήματος.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτονες: Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης/Α66.
Φωτογραφία: Αρχείο Ελένης Βερναδάκη.
Για παράδειγμα στις «Δέκα Φόρμες», μνημειακές ειδωλιόσχημες κεραμικές φόρμες που θα δουλέψει το καλοκαίρι του 1973 στο χωριό Μαργαρίτες της Κρήτης δεν καταθέτει μόνο μορφοπλαστική έρευνα, αλλά πραγματοποιεί, στην ουσία, μια επιτέλεση. Τα ντόπια πιθαροκάμινα δεν της χρειάζονται απλώς για να ψήσει τις μεγάλες φόρμες της. Η παραγωγή αυτών των έργων εκεί, η εργασία σ’ εκείνον «τον ιερό χώρο», όπως θα τον χαρακτηρίσει η ίδια, είναι μια πράξη συνειδητή, ταυτόχρονα μια πραγματική και συμβολική κεραμική πράξη επιστροφής σε έναν τόπο ιδιαίτερα φορτισμένο με μνήμες από την αγγειοπλαστική παράδοση και τους περιπλανώμενους πιθαράδες της Κρήτης. Στον τόπο αυτόν, όμως, δεν πηγαίνει με ρομαντική διάθεση επανασύνδεσης με την παραδοσιακή κεραμική. Πηγαίνει, πολύ καλά εξοπλισμένη με τα θεωρητικά και τεχνικά εφόδια ενός εκπαιδευμένου καλλιτέχνη κεραμίστα, για να αναμετρηθεί με έναν τόπο, τον τόπο καταγωγής της, τον τόπο των παιδικών της χρόνων, τον τόπο που, μαζί με την προσωπική και οικογενειακή της ιστορία, κουβαλά μακραίωνη ιστορία στην κεραμική τέχνη. Οι «Δέκα Φόρμες» είναι ταυτόχρονα κεραμοπλαστικές δημιουργίες αλλά και περφόρμανς.
«Δεν είχα ποτέ μαθητές, ούτε βοηθούς. Είχα μόνο συνεργάτες.»
–Ελένη Βερναδάκη
Πέρα από την συνεργασία με τον Τάκη Ζενέτο, η σχέση της Ελένης Βερναδάκη με την αρχιτεκτονική καρποφόρησε μέσα από ποιητικές συμπράξεις με την ελίτ της εγχώριας και όχι μόνο αρχιτεκτονικής σκηνής όπως η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης αλλά και ο Eero Saarinen. Ξεχωρίζουμε, ανάμεσα σε άλλα έργα, τις επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις στην πρόσοψη και το εσωτερικό του καταστήματος της Ιονικής Τράπεζας στη Ρόδο (1983) και την επιτοίχια κεραμική σύνθεση στο ξενοδοχειακό συγκρότημα Porto Hydra (1977) από το Atelier 66 της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη με τους οποίους η Ελένη Βερναδάκη δούλεψε μαζί και σε πολλά ακόμη ιδιωτικά έργα. Με τον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη θα συνεργαστούν στο Κέντρο Αναψυχής του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού το 1970, ενώ πολλές και σημαντικές ήταν οι συνεργασίες της με τον Θύμιο Παπαγιάννη: Στη First Nationalk City Bank στον Πειραιά (1970) και στο υποκατάστημα της ίδια τράπεζας στην Αθήνα (1971), στο οποίο η Βερναδάκη δημιούργησε μια σύνθεση με τις φόρμες «Νομίσματα», που όπως και τις «Δέκα Φόρμες» τις είχε δουλέψει στις Μαργαρίτες της Κρήτης, στα ντόπια πιθαράδικα. Την επόμενη χρονιά θα συνεργαστούν εκ νέου στο κτηριακό συγκρότημα της εταιρείας Shell στην Αθήνα (1972).
Κτηριακό συγκρότημα της εταιρείας Shell, Αθήνα, 1972.
Επιτοιχίες κεραμικές συνθέσεις σε εξωτερικό τοίχο και στον χώρο υποδοχής.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη
Αρχιτέκτων: Θύμιος Παπαγιάννης & συνεργάτες.
Φωτογραφία: Αρχείο Ελένης Βερναδάκη.
Στο κτήριο της Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Ανάπτυξης με αρχιτέκτονα τον Αλέξανδρο Τομπάζη (Λεωφ. Αμαλίας 14, Αθήνα) η Βερναδάκη θα φιλοτεχνήσει δύο επιτοίχιες συνθέσεις (1975) . Στην πατρίδα της, στην Κρήτη, συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Αντώνη Λαμπάκη, δημιουργώντας επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις στο ξενοδοχείο «Κέρνος»το 1976, ενώ, φυσικά, ξεχωριστή ήταν η πρώτη της δουλειά στο πεδίο των αρχιτεκτονικών εφαρμογών, η άκρως εντυπωσιακή μπλε-γαλάζια επιτοίχια κεραμική σύνθεση στην αίθουσα υποδοχής διακεκριμένων προσωπικοτήτων του πρώην Κρατικού Αερολιμένα Αθηνών στο Ελληνικό (1967-1969) δια χειρός του διακεκριμένου Φινλανδού μοντερνιστή αρχιτέκτονα Eero Saarinen.
Ξενοδοχείο «Κέρνος», Μάλια Ηρακλείου Κρήτης, 1976.
Δύο επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις, 285 x 620 εκ. & 228 x 295 εκ.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτων: Αντώνης Λαμπάκης.
Φωτογραφία: Αντώνης Τσούλος.
Μ.ΑΠ.: Από τον ιδιοσυγκρασιακό μοντερνισμό του Saarinen, στον κριτικό τοπικισμό του Atelier 66 και την καινοτόμο βιοκλιματική σχεδιαστική προσέγγιση του Αλέξανδρου Τομπάζη, η Ελένη Βερναδάκη συνομίλησε με πολλά, διαφορετικά και σημαντικά αρχιτεκτονικά ρεύματα. Μιλήστε μας για την διαλεκτική των έργων τέχνης της Βερναδάκη με το αρχιτεκτονικό πλαίσιο στο οποίο καλείτο κάθε φορά να συμμετάσχει.
Ε.Α.: Οι δουλειές αυτές εξ αρχής σχεδιάστηκαν με βάση τα δεδομένα του εκάστοτε χώρου, τόσο τα αρχιτεκτονικά όσο και τα καθαρά λειτουργικά. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της σύνθεσης στο παλαιό αεροδρόμιο, στο Ελληνικό. Σε 3 μέτρα ύψος και 14 μέτρα μήκος, η Βερναδάκη δημιουργεί με 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες μια «παλλόμενη» χρωματικά, σε τόνους του μπλε-γαλάζιου, αφηρημένη σύνθεση.
Κρατικός Αερολιμένας Αθηνών (Ανατολική Πτέρυγα), Ελληνικό, 1967-1969.
Επιτοίχια κεραμική σύνθεση στην αίθουσα υποδοχής διακεκριμένων προσωπικοτήτων, 3χ14 μ.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτων: Eero Saarinen.
Φωτογραφία: Λεωνίδας Κουργιαντάκης, Αρχείο Ελένης Βερναδάκη.
Η χωροθέτηση του έργου, τα ήπια εξώγλυφα και εσώγλυφα της σύνθεσης, η αδρή υφή και ο χρωματικός πλούτος των πλακών, ο οποίος προκύπτει από τη χρήση οξειδίων του χαλκού, βρίσκονται σε άμεσο διάλογο με τη γεωμετρία και τη λιτότητα του αρχιτεκτονήματος και «συνομιλούν» αρμονικά με τον απέναντι γυάλινο τοίχο που προσφέρει απρόσκοπτη θέα στον ορίζοντα και τη θάλασσα.
Κάπου στη δεκαετία του 1980 το έργο καλύφθηκε με γυψοσανίδες και ένα πολύ μικρό μέρος του παρέμενε ορατό. Το εντυπωσιακό τοιχογραφικό σύνολο αποκαλύφθηκε, πρόσφατα, κατά την έρευνα για τη μονογραφία της καλλιτέχνιδας. Σήμερα, μαζί με το κτήριο του Saarinen προστατεύεται ως Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Σε άλλη πάλι περίπτωση θα δώσει μεγάλη πλαστικότητα στις επιτοίχιες συνθέσεις της με έξεργα ανάγλυφα να κυριαρχούν στην κεραμική επιφάνεια, όπως στην περίπτωση των δύο συνθέσεων στους χώρους υποδοχής του ξενοδοχείου «Κέρνος» στην Κρήτη. Εκεί, οι ανάγλυφες φόρμες που εξέχουν ζωηρά από τη βάση τους παραπέμπουν συνειδητά στον περίφημο πήλινο κρατήρα καμαραϊκού ρυθμού με άνθη (1850-1750 π.Χ.) που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, και έτσι η Βερναδάκη ανοίγει διάλογο με την κεραμική παράδοση του τόπου της.
Μ.ΑΠ.: Μιλήστε μας για το χρώμα στο έργο της Ελένης Βερναδάκη και τις επιρροές που εντοπίζετε από καλλιτέχνες-συνεργάτες-συνοδοιπόρους της εποχής όπως ο Γιάννης Μόραλης με τον οποίο ανέπτυξε σταθερή συνεργασία από τις αρχές της δεκαετίας του ’60, οπότε και γνωρίστηκαν, μέχρι και το τέλος της ζωής του καλλιτέχνη το 2009.
Ε.Α.: Το χρώμα η Βερναδάκη το χειρίστηκε τολμηρά, όχι περιγραφικά και συμβατικά, εφαρμόζοντάς το πολλές φορές χειρονομιακά και αποφασιστικά. Στην κεραμική το χρώμα υπόκειται στις διαδικασίες της παραγωγής, τα χρώματα είναι αποτέλεσμα πολλών φάσεων και απαιτούν σχολαστικότητα και γνώση για να παραχθεί, μετά από τα διάφορα στάδια ψησίματος και στεγνώματος, το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στην πλειονότητα των κεραμικών δημιουργιών της, η Βερναδάκη χρησιμοποιεί διαφανείς ματ υαλώσεις που δεν καλύπτουν την αδρή ματιέρα του πηλού ούτε αλλοιώνουν τα χρώματα. Αλλά και όταν αφήνει τον πηλό άβαφο, όπως στις «Δέκα Φόρμες» ή στα «Πανιά», η απόφαση είναι συνειδητή.
Η απουσία χρώματος, με άλλα λόγια, είναι σε αυτές τις περιπτώσεις μια κομβική επιλογή για το συμβολικό φορτίο του έργου.
Ως προς τις επιδράσεις που με ρωτάτε, είναι βέβαιο πως οι καλλιτεχνικές συνεργασίες είναι σχέσεις, άρα συνθήκες αμφίδρομες. Βεβαίως, η μακρά συνεργασία της Βερναδάκη με τον Γιάννη Μόραλη σε επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις μπόλιασε τη δουλειά της, ιδίως ως προς τον χειρισμό της γραμμής, όπως αναγνωρίζει και η ίδια. Ταυτόχρονα, όμως, και ο Μόραλης θα εκτεθεί κατά τη συνεργασία τους στα διαφορετικά, από εκείνα της ζωγραφικής, μέσα της κεραμικής τέχνης και θα αντλήσει έμπνευση από τις μεγάλες χειρονομίες με μπατανόβουρτσες, με τις οποίες η Βερναδάκη άπλωνε με εξπρεσιονιστικούς χειρισμούς το χρώμα.
«Επηρεάστηκα από πάρα πολλά πράγματα. Νομίζω ότι ένας καλλιτέχνης μπορεί να επηρεαστεί από τα πάντα ‒ τα μίντια, τη μόδα, τα πάντα. Και, φυσικά, τον επηρεάζει η τέχνη. Εγώ, ας πούμε, αγαπούσα πολύ τον Mατίς. Θα αναγνώριζε κάποιος αυτή την επιρροή στα δικά μου πράγματα. (…) Επειδή είμαι και από την Κρήτη, τα αρχαία μελανόμορφα αγγεία με έχουν επηρεάσει επίσης πάρα πολύ. Δεν κοιτούσαμε μόνο τους σύγχρονους καλλιτέχνες. Όταν έκανα τα χαριτωμένα μου, όπως τα λέω, τότε η δουλειά μου θύμιζε Ματίς. Όταν έκανα τα γραμμικά μου, έβλεπα περισσότερες ομοιότητες με τα δικά μας, τα αρχαία της Κρήτης.»
–Ελένη Βερναδάκη
Μ.ΑΠ.: Κατά την άποψή σας, ποιες είναι οι πιο σημαντικές πηγές έμπνευσης και ποιες οι πλέον καταλυτικές επιρροές στο έργο της Βερναδάκη;
Ε.Α.: Η Βερναδάκη θα συγκροτηθεί καλλιτεχνικά στο περιβάλλον της ισχυρής βρετανικής σκηνής του studio ceramics, που ήδη από την εποχή του μεσοπολέμου είχε δεχθεί την επίδραση του θεωρητικού και καλλιτεχνικού έργου του Bernard Leach. Ο μοντερνισμός, κυρίαρχος στα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά εργαστήρια κεραμικής μεταπολεμικά, συνιστά το πλαίσιο στο οποίο μπορεί κανείς, ευρύτερα, να εντάξει μεγάλο μέρος των μορφοπλαστικών επιλογών της Βερναδάκη. Οι αναφορές της στη μακρά, πλούσια κεραμική παράδοση του ελλαδικού χώρου θα είναι πάντα εκλεκτικές, χωρίς νοσταλγική αναπόληση και χωρίς να συνιστούν δεσμευτική συνθήκη πάνω στην οποία οφείλει να βαδίσει.
Ξενοδοχείο Ξενία, Λουτρά Κυλλήνης, 1973.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Φωτογραφία: Βαγγέλης Τσινιάς.
Στην ουσία, δεν θα σταματήσει ποτέ να αντλεί στοιχεία από την καθημερινότητα, από τις εικόνες γύρω της, από τον τόπο στον οποίο πάντα νιώθει ότι ανήκει, την Κρήτη, και κυρίως να επανεξετάζει και να ανανεώνει διαρκώς τις φόρμες και τις τεχνικές της. Θα τολμήσει, ακόμη, να συναιρέσει τη ζωγραφική και τη γλυπτική στο κεραμικό έργο, όχι για να «εξευγενίσει» καλλιτεχνικά το δεύτερο αλλά για να δοκιμάσει τα όρια συνεργασίας των τεχνών.
«Αν γινόταν ένας σεισμός και έπρεπε να σώσω μόνο ένα από τα έργα που έχω φτιάξει στη ζωή μου, ξέρω πολύ καλά ποιο θα ήταν αυτό: μια παχουλή, ακαθορίστου ηλικίας, καλοσυνάτη φιγούρα που θεωρώ ότι μοιάζει στη θεία μου την Κλεάνθη. Την αγαπούσα εκείνη τη θεία και μου τη θύμιζε συνέχεια η κούκλα που έφτιαξα. (…) Από τις δημιουργικές στιγμές μου θα ξεχώριζα τη σειρά που την ονομάζω «Ολυμπιακά», επειδή έγινε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.»
–Ελένη Βερναδάκη
Μ.ΑΠ.: Ποια δημιουργική «στιγμή» της Ελένης Βερναδάκη θα ξεχωρίζατε εσείς και γιατί;
Ε.Α.: Μου είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσω μία «στιγμή». Σε μια τόσο μακρά διαδρομή που χαρακτηρίστηκε από επίμοχθη και επίμονη εργασία αυτό που ξεχωρίζω είναι το ισχυρό αποτύπωμα που αφήνει η Ελένη Βερναδάκη στην καλλιτεχνική κεραμική στην Ελλάδα. Ανανέωσε και εμπλούτισε ριζικά το πεδίο που έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε εφαρμοσμένες τέχνες, καθιστώντας το έναν ζωτικό χώρο καλλιτεχνικής δημιουργίας, έναν χώρο όπου οι καθιερωμένες αξιολογικές κατηγοριοποιήσεις των τεχνών φαντάζουν πλέον ξεπερασμένες.
Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΒΑ), Λεωφ. Αμαλίας 14, Αθήνα, 1975.
Δυο επιτοιχίες κεραμικές συνθέσεις.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Αρχιτέκτων: Αλέξανδρος Τομπάζης.
Φωτογραφία: Λεωνίδας Κουργιαντάκης.
Αυτή τη «στιγμή» λοιπόν ξεχωρίζω, «στιγμή» στην οποία η Βερναδάκη υπήρξε πρωτοπόρος στην Ελλάδα και διεθνώς: το γεγονός ότι με τα έργα της ανέδειξε τις απεριόριστες δυνατότητες της καλλιτεχνικής κεραμικής πράξης ως υλικής υπόστασης και ως έννοιας.
«Στο εργαστήριό μου υπάρχουν πολλά πράγματα για τα οποία όλοι μου λένε: «Μα γιατί δεν τα βάζεις να πουληθούν;». Κι εγώ, φυσικά, λέω όχι. Γιατί έχουν σφάλματα! Πιστεύω πως ήμουν πάντα ο πιο αυστηρός κριτής όσων έφτιαχνα. Κάποια στιγμή θα τα βάλω όλα μαζί κάπου και θα τα σπάσω, για να επιστρέψουν εκεί απ’ όπου ξεκίνησαν, στο χώμα. Δεν τα φυλάω τα ελαττωματικά.»
–Ελένη Βερναδάκη
Διαβάζοντας τις λέξεις «σφάλμα» και «ελάττωμα» στο μυαλό μου ήρθε η αρχαία ιαπωνική φιλοσοφία του ουάμπι σάμπι (eng: wabi-sabi), σε ελεύθερη απόδοση «η ομορφιά της ατέλειας», η οποία αντιτίθεται στην δυτικότροπη αντίληψη αναζήτησης της τελειότητας στο καθετί με στόχο την κατάκτηση της επιτυχίας ακόμα και της ευτυχίας. Στο ομώνυμο βιβλίο του, ο Νομπούο Σουζούκι παρουσιάζει τρεις θεμελιώδεις αρχές της ουάμπι σάμπι κοσμοθεωρίας – τίποτα δεν είναι τέλειο, τίποτα δεν είναι ολοκληρωμένο, τίποτα δεν είναι παντοτινό – χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα αναφοράς «ένα κύπελλο από πηλό δουλεμένο στο χέρι που δείχνει τα ψεγάδια του και θεωρείται στην Ιαπωνία, ακόμη και ραγισμένο, πιο όμορφο και πολύτιμο από ένα τέλειο, συμμετρικό και ομοιόμορφο». Στον πρόλογο, του ίδιου βιβλίου, ο Έκτορ Γκαρθία σημειώνει πως «η τελειότητα δεν υπάρχει καν· είναι απλώς μια ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φαντασίας (ίσως και των μαθηματικών)».
Μ.ΑΠ.: Πώς λειτουργεί η έννοια της «ατέλειας» και η «ομορφιά της ατέλειας» στο έργο της Ελένης Βερναδάκη;
Ε.Α.: Κοινός παρονομαστής των πολλών διαφορετικών τεχνικών που εφάρμοσε η Βερναδάκη —στο είδος των πηλών, τον τρόπο διαμόρφωσης της φόρμας, στο ψήσιμο και τις υαλώσεις— υπήρξε η ξεχωριστή φροντίδα της για την ορατότητα της πρώτης ύλης, για ένα αποτέλεσμα τραχύ, γήινο και άμεσο. Η αφή είναι κρίσιμης σημασίας για την πρόσληψη των έργων της, προσφέροντας έναν ιδιαίτερο υλικό, απτικό αισθησιασμό. Δεν θα δουλέψει, για παράδειγμα, ποτέ την πορσελάνη, σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους της από τον ευρωπαϊκό χώρο. Έκρινε αυστηρά τα όποια ψεγάδια στα έργα της σε τεχνικό επίπεδο, αλλά σκόπιμα δεν επεδίωξε το αυστηρό φινίρισμα, το αψεγάδιαστο και το «τέλειο».
Κτήριο γραφείων, Νίκης 10, Αθήνα, 1971.
Επιτοίχια κεραμική σύνθεση στην είσοδο, 310 x 460 εκ.
Σχεδιασμός και εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη.
Φωτογραφία: Λεωνίδας Κουργιαντάκης.
Οι δουλειές της είναι αδρές, μαρτυρούν την εύθραυστη, ατελή γήινη φύση τους, τη χωμάτινη, πολύ απλή συνθήκη από την οποία προέρχονται.
Η δυνατότητα επανασύνδεσης με την υλικότητα της ανθρώπινης φύσης και του περιβάλλοντος όπου αυτή ενοικεί καθιστά τις δουλειές της Βερναδάκη μεστές, στέρεες και δυνατές, που συνειδητά ξεπερνούν τις πολιτισμικές κατασκευές του «τέλειου» και της «τέλειας ομορφιάς».
** Τα αποσπάσματα, που έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρόν άρθρο, προέρχονται από την συνέντευξη της Ελένης Βερναδάκη στη LIFO και τον Γιάννη Κωνσταντινίδη τον Σεπτέμβριο του 2020. Διαθέσιμη, εδώ.
Στο πλαίσιο της ΕΣΩ 2024 έρχεται και η έκτη διοργάνωση των βραβείων Archisearch Lifetime Achievement Awards, τα οποία, από το 2018 που καθιερώθηκαν, τιμούν σημαντικές προσωπικότητες της εγχώριας σκηνής για τη συνολική συνεισφορά τους στην ελληνική αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική θεωρία και πράξη. Η φετινή διοργάνωση θα αναδείξει και θα τιμήσει το έργο και την προσωπικότητα των Τάσου Μπίρη (ομότιμου καθηγητή του ΕΜΠ και μεγάλου δασκάλου), Μανόλη Κορρέ (επικεφαλής της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ) και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από το 2017) και της κορυφαίας Ελληνίδας Κεραμοπλάστριας Ελένης Βερναδάκη.
Ο αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Δρ Παναγιώτης Πάγκαλος βραβεύει τους Τάσο Μαίρη και Ελένη Βερναδάκη, ενώ ο αρχιτέκτονας και Ομότιμος Καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Δρ Ανδρέας Κούρκουλας βραβεύει τον Μανόλη Κορρέ.
Tα βραβεία συνολικής προσφοράς του Archisearch και της Design Ambassador είναι ήδη 7 ετών.
Στοιχεία διοργάνωσης
Τίτλος ημερίδας ΕΣΩ 2024 – ΠΙΣΩ ΣΤΗ ΓΗ
Τυπολογία Συνέδριο, Ημερίδα Αρχιτεκτονικής & Σχεδιασμού
Τοποθεσία Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Ημερομηνία Τετάρτη 22 Μαίου 2024
Χορηγοί
ΠΛΑΤΙΝΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ GLM OUTDOOR SOLUTIONS
ΧΡΥΣΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ ORAMA MINIMAL FRAMES
ΑΣΗΜΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ EUROPA
ΧΑΛΚΙΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ ELVIAL
ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ LAFARGE
ΜΕΓΑΛΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ ELTOP, ΚΕΒΕ, TEXTURES AND TILES, SIFAKIS GLASS CONSTRUCTIONS, ΚΥΠΡΙΩΤΗΣ, KIMISOO, FRANKE, STO INTERNATIONAL, BRATTI, VERNOLIN DEFTEREOS, ARCHITEXTURE, BENJAMIN MOORE, NEOKEM, FURNITURE GALLERY, GRUPPO CUCINE, ISOMAT, MARMOURIS, SATO, STORMY SA, NAFPLIOTIS GLASS, URBI ET ORBI, MOLESKINE, ETHIMO, KLEEMANN, KALOTARANIS, AVE, TECHNOGYM, THE GREEN OFFICE.
Δημιουργία Περιεχομένου & Χορηγός Επικοινωνίας Archisearch.gr
Διεύθυνση Παραγωγής & Καλλιτεχνική Επιμέλεια Design Ambassador
READ ALSO: "Cloud Nine" | Villa in Mykonos