Υπάρχουν λογής λογής αρχιτέκτονες ακριβώς όπως υπάρχουν λογής λογής άνθρωποι. Ο Χρήστος Παπούλιας, που έφυγε από τη ζωή στις 8 Ιουνίου 2024, υπήρξε με ό,τι καταπιάστηκε, καταρχήν, αυθεντικός. Ένας σπάνια οξυδερκής, ευαίσθητος και ανεπιτήδευτος δημιουργός προικισμένος με το ξεχωριστό ταλέντο να εντοπίζει, ν’ αποκαλύπτει και να επισημαίνει το ουσιαστικό.
-γράφει η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου
«Η αρχιτεκτονική έχει παρεξηγηθεί στη χώρα μας. Θεωρείται ένα επάγγελμα τεχνικό, από το οποίο απλά βγάζεις χρήματα. Αλλά δεν είναι έτσι. Η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη.»
Ένας από τους πλέον πολυσχιδείς και αναγνωρισμένους, διεθνώς, αρχιτέκτονες της γενιάς του, ο Παπούλιας έχτισε, με μέτρο και ενσυνείδηση, μια εντυπωσιακή εργογραφία που περιλαμβάνει υλοποιημένες ιδιωτικές κατοικίες στο Κεφαλάρι, στην Τήνο, στην Ίο και στην Ύδρα, ριζοσπαστικές μη υλοποιημένες αρχιτεκτονικές μελέτες-μανιφέστα για κτήρια δημόσιου ενδιαφέροντος – όπως η πρόταση για το Μουσείο Ακρόπολης (1989) της οποίας η σχεδιαστική τεκμηρίωση εκτέθηκε στη Μπιενάλε Βενετίας και εξαγοράστηκε από το Κέντρο Pompidou (Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Γαλλίας) στο Παρίσι – και συμμετοχές σε διεθνείς εκθέσεις τέχνης όπως η documenta 14.
«Κατά τη γνώμη μου, όσα εξοχικά σπίτια σχεδίασα υπερβαίνουν αυτή την αγκύλωση της κάτοψης – την επανάληψη της αστικότητας και της «ψευδοπαραδοσιακότητας». Το σπίτι στην Ίο, για παράδειγμα, προτείνει μια κατοίκηση πιο χαλαρή, πιο άνετη, πιο ανοιχτή στο τοπίο και πιο κοντά σε αυτό. Η κάτοψή του θυμίζει περισσότερο ένα δρόμο πάνω στον οποίο βρίσκονται μικρά σπίτια. Ο ιδιοκτήτης φιλοξενεί τους καλεσμένους του σε ένα διαμέρισμα, που βρίσκεται 40 μέτρα μακριά από το δικό του. Ανά πάσα στιγμή μπορεί να κερδίσει την απομόνωσή του. Αλλά, ταυτόχρονα, όλοι μπορούν να συναντιούνται και να νιώθουν ότι βρίσκονται συνεχώς μαζί, χάρη στον εσωτερικό αυτό «δρόμο» που διασφαλίζει την κυκλοφορία μέσα στο κτίριο. Ανάλογα, η εξοχική κατοικία στην Καρδιανή της Τήνου είναι εμπνευσμένη από τα αγροτικά καλύβια της περιοχής. Η κάτοψή της προκύπτει ως γκρουπ από τέτοια χτίσματα, τα οποία συνιστούν μια κατοικία.»
Ο Χρήστος Παπούλιας υπήρξε ένας πνευματικός άνθρωπος και ένας διορατικός αρχιτέκτονας που έζησε τον εαυτό του μέσα από την αρχιτεκτονική, και όχι το αντίστροφο, επιτυγχάνοντας να συνδεθεί με το αέναο και το υψηλό καταργώντας πλαστά διλήμματα και άτοπους διαχωρισμούς μεταξύ τέχνης και αρχιτεκτονικής, θεωρίας και πράξης, φιλοσοφίας και καθημερινότητας, επαγγελματικής και προσωπικής ζωής.
«Όλη μου η ζωή περιστρέφεται γύρω από την αρχιτεκτονική. Δεν πρόκειται για μια απασχόληση που απλά μου επιτρέπει να εξασφαλίζω τα προς το ζειν. (…) Για μένα η αρχιτεκτονική είναι και για το βράδυ – και εννοώ όχι μόνο στα όνειρα, αλλά και με το φως αναμμένο για να συνεχίζω να σχεδιάζω. Την παίρνω μαζί μου στις διακοπές. Είναι η ζωή μου.»
Μεγαλωμένος στο Μεταξουργείο τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, ο Παπούλιας θυμάται την παιδική του γειτονιά γεμάτη «πολύ παλαβομάρα, πολύ διασκέδαση και πολύ σεξ.» Συνυπεύθυνο, εν πολλοίς, για την διαμόρφωση του αντισυμβατικού χαρακτήρα του, το Μεταξουργείο, εκείνης της εποχής, χάρισε στον στοχαστή δημιουργό διευρυμένη αντίληψη, ελευθεριακό πνεύμα και εξοικείωση με την διαφορετικότητα και το συλλογικό φαντασιακό.
«Το Μεταξουργείο είχε απ’ όλους: αστούς, φτωχούς, δολοφόνους, απατεώνες, πόρνες, μαφία, μετανάστες (..) Έξι χρονών παιδιά είχαμε ήδη πονηρευτεί, είχαμε σπάσει τη γρίλια του μπουρδέλου και είχαμε κοιτάξει μέσα. Επτά χρονών είδα μια δολοφονία πηγαίνοντας στο σχολείο. Οκτώ πήγαμε στην κηδεία ενός συμμαθητή μας που κάηκε επειδή η γιαγιά του είχε αφήσει ανοιχτό το μαγκάλι. (…) Απουσίαζε η σημερινή ψευτοηθική της κοινωνίας. Η θεία μου με την πόρνη που έμενε απέναντί της μιλούσαν, δεν ήταν φίλες αλλά μια καλημέρα την έλεγαν. Υπήρχαν επίσης δεκάδες τραβεστί στη γειτονιά. Το Καρναβάλι έκαναν μια μεγάλη παρέλαση καβαλώντας ξύλινα αλογάκια. Είχαν και το δικό τους κλαμπ, τη Χαβάη, απέναντι απ’ το σπίτι μας.»
Από τη χαμηλή δόμηση και την απέραντη ανοχή του Μεταξουργείου, ο Παπούλιας θα ταξιδέψει στην Ιταλία για να σπουδάσει Αρχιτεκτονική στη Βενετία (1971-1976) με καθηγητές τον Κάρλο Σκάρπα και τον Άλντο Ρόσι. Η δωρική ευαισθησία, η εννοιολογική εμβάθυνση, η θεωρητική τεκμηρίωση και η διεπιστημονική προσέγγιση ενσταλάζονται, ριζικά, στον σχεδιασμό του αρχιτέκτονα σε συνδυασμό με μια βαθιά υπαρξιακή ανάγκη για οραματικά σενάρια, αρχιτεκτονικές ουτοπίες, που εκφέρονται ως προφητείες που μπολιάζουν το σήμερα με τη σοφία του χθες και την λαχτάρα του μετά.
(Μιλώντας για την πρότασή του για το Μουσείο Ακρόπολης) «Σε αυτό το σκάμμα τοποθετούσα εγώ το νέο μουσείο. Ουσιαστικά ξανάφερνα τα αρχαϊκά ευρήματα στη θέση όπου είχαν ενταφιαστεί κατά την κλασική περίοδο με μέθοδο και φροντίδα, σαν να επρόκειτο για ανθρώπους. Πρότεινα, λοιπόν, ένα μουσείο χωρίς όψεις. Ένα υπόγειο. Αλλά ταυτόχρονα, μια «κρύπτη» που θα μπορούσε να περισώσει μια αλήθεια. Δεν ήθελα να φύγουν από το βράχο τα αρχαϊκά, επειδή με συγκινούσε το σκίτσο εκείνων των αρχαιολόγων που τα έδειχνε θαμμένα εκεί, σαν πεθαμένα μωρά.»
Επόμενος σταθμός, επιστροφή στην Αθήνα και τα Εξάρχεια, απ’ όπου αποχωρεί για να εγκατασταθεί στις παρυφές της Ακρόπολης, στα Αναφιώτικα, τέλη της δεκαετίας του ’90, αυγή 2000 πια. Ο 21ος αιώνας βρίσκει τον Χρήστο Παπούλια συνειδητό και ολόκληρο να ατενίζει την Αθήνα απ’ το ερμητήριο του, στα σπλάχνα του ιερού βράχου, αναζητώντας, αμφισβητώντας, επαναπροσδιορίζοντας τα βασικά. Περιτριγυρισμένος από βιβλία, σχέδια, σκίτσα, διαγράμματα, πίνακες και ντοσιέ κοιμάται στις 10 το βράδυ και ξυπνάει στις 5 τα χαράματα, πάντα απ’ τη συνειδητή του απόσταση, για να πάρει ανάσα να σχεδιάσει, να διαβάσει, να γράψει, να κρατήσει σημειώσεις, να αναπολήσει, να συσχετίσει, να συνδυάσει, να στοχαστεί κι ίσως να κλάψει. Ζώντας μια ζωή φυσικά μοναχική σε μια πόλη «φυσιολογική, σαν όλες τις άλλες πόλεις», ο Παπούλιας ακολουθεί την αλήθεια της ύπαρξης του, μέσα απ’ τους στίχους του Γκάτσου «κι αν θα διψάσεις για νερό θα στύψουμε ένα σύννεφο», υπηρετώντας, πάντα και για πάντα, μια αρχιτεκτονική βαθιά αληθινή.
«Η τυχαιότητα με την οποία φτιάχτηκε (η Αθήνα) δεν είναι κακή. Τη βοηθάει επίσης το ανάγλυφό του εδάφους της. Από αυτό και μόνο δεν θα μπορούσε να είναι και πολύ άσχημη. Αυτά που χτίστηκαν στη φάση της μεγάλης ανοικοδόμησης δεν με ενοχλούν. Έχουν την ειλικρίνεια της στέγασης ενός πληθυσμού που ήρθε από την επαρχία.»
Αποζητώντας το βιωμένο, την αρχιτεκτονική που κατοικείται και κατοικεί στις αναμνήσεις, ο Παπούλιας παράγει αρχιτεκτονική για κανονικούς ανθρώπους χωρίς δεύτερες σκέψεις και περιορισμούς: χτίζει κατοικίες για διανοούμενους, αστούς, καλλιτέχνες και καλύβια για Υδραίους ψαράδες και βοσκούς. Σε όλα βάζει λίγο απ’ την ψυχή του, σταλάζει έννοια, φροντίδα, ηδονή.
«Ο κόσμος είναι περισσότερο συμβιβασμένος με την αρχιτεκτονική πρωτοπορία επειδή του προσφέρει design και αυτό τον γοητεύει. Επιπλέον, η θεωρούμενη πρωτοπορία υπάγεται πια στο φάσμα του lifestyle και ως εκ τούτου δεν είναι πάντα αληθινή αρχιτεκτονική. Δηλαδή, δεν απαντά στις αρχετυπικές ερωτήσεις του ανθρώπου σχετικά με το τι είναι το «κατοικείν». Κι αυτό γιατί επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στο να παρέχει status μέσω του κατοικείν (και κατά δεύτερο λόγο να αποφέρει κι άλλες δουλειές στον αρχιτέκτονα). Έτσι βλέπουμε σπίτια «αναπαράστασης ενός ύφους ζωής» και όχι σπίτια στα οποία ο κάτοικός τους «παρίσταται» πραγματικά μέσα σ’ αυτά. Όλα θυσιάζονται στο βωμό ενός status και στον αγώνα για την απόκτηση μιας ταυτότητας. Η αρχιτεκτονική είναι πια ένα εργαλείο του προσωπικού μάρκετινγκ του καθενός, ένας τρόπος για να πουλάς τον εαυτό σου. Κι αυτό είναι άσχετο από την ουσία της έννοιας «κατοικείν».
Ενάντια στο άσκοπο και στο ανώφελο μιας «σκόρπιας ζωής», ο Χρήστος Παπούλιας έζησε, μεστά και δημιουργικά, αφοσιωμένος στην παραγωγή μιας αρχιτεκτονικής τέχνης διάστικτης με νοήματα, συνειρμούς και υποσχέσεις για όσα έγιναν, για όσα μέτρησαν, για όσα πόνεσαν και για όσα δεν έχουν ακόμα συμβεί.
«Κάθε κτίριο που έχτισα, ή κάθε πρόταση που διατύπωσα, νομίζω ότι είχαν να πουν κάτι διαφορετικό, το οποίο δεν ήταν ανεκδοτολογικό, αλλά αντίθετα είχε αναφορές στην ιστορία, στη φιλοσοφία και στον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική θα μπορούσε να υπερβεί τα εγγενή δεσμά της.»
** Τα αποσπάσματα είναι από την συνέντευξη του Χρήστου Παπούλια στον Γιάννη Κωνσταντινίδη τον Ιανουάριο 2011 για το τεύχος 23 της Athens Voice.
READ ALSO: ΕΣΩ 2024: "DOWN TO EARTH" // 'Mining Matter': Αρετή Μαρκοπούλου - Architect & Urban Technologist Academic Director, IAAC