Συνέντευξη με τον Ηλία Παπαγεωργίου

Ο Ηλίας Παπαγεωργίου, που φιλοξενείται για το μήνα Ιανουάριο στη στήλη Featured Architect, είναι ένας από τους βασικούς συνεργάτες του γραφείου SO-IL που βρίσκεται στο Brooklyn της Νέας Υόρκης. Ο Ηλίας βρέθηκε στην Αμερική για μεταπτυχιακές σπουδές στο Harvard University όπου και γνώρισε τον Florian Idenburg. Εργάζεται στους SO-IL από την ίδρυση του γραφείου το 2008, ενώ από το 2013 διευθύνει το γραφείο από κοινού με τον Florian Idenburg και την Jung Liu.

Τόσο η σύσταση της ευρύτερης ομάδας των SO-IL που προέρχονται από πολλά διαφορετικά μέρη στον κόσμο, όσο και τα έργα που αναλαμβάνουν, έχουν έντονα διεθνή χαρακτήρα. Για παράδειγμα, ο Ηλίας ήταν επικεφαλής σε έργα των SO-IL όπως το μουσείο και πολιτιστικό κέντρο στο Meisenthal, η εφήμερη οικιστική εγκατάσταση Breathe που παρουσιάστηκε στο Μιλάνο και ο πρόσφατος διαγωνισμός για την περιοχή Place Mazas στο Παρίσι. 

Στο διαγωνισμό αυτό, η συμμετοχή των SO-IL με τίτλο “L’ Atelier de l’ Arsenal” κέρδισε την πρώτη θέση και αναμένεται να έχει κατασκευαστεί το 2020. Η πρόταση τους προβλέπει το μετασχηματισμό ενός ελάχιστα χρησιμοποιούμενου χώρου της Place Mazas σε ένα νέο κοινωνικό κόμβο για το Παρίσι. Τοποθετημένο πάνω στη συμβολή του καναλιού Saint Martin και του Σηκουάνα, το οικόπεδο του διαγωνισμού αποτελεί μια κρίσιμη διασταύρωση πολιτισμικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών δικτύων. Όπως μας εξηγεί ο ίδιος:

ΗΠ: Πρόκειται για ένα οικόπεδο το οποίο ανήκει στην πόλη του Παρισιού, η οποία ουσιαστικά προσκάλεσε ομάδες να προτείνουν τι θα γίνει εκεί, όχι από πλευράς σχεδιασμού μόνο, αλλά, να μεριμνήσουν για όλες τις παραμέτρους, δηλαδή το πρόγραμμα, το μέγεθος, το οικονομικό μοντέλο, κλπ. Εμείς στην πρόταση μας συνεργαστήκαμε με κάποια γαλλικά γραφεία developers που έχουν κάνει προσφορά για να αγοράσουν τη γη, ενώ παράλληλα προσδιορίσαμε τους χρήστες οι οποίοι θα νοικιάσουν τους χώρους και θα αποτελέσουν μέρος της εξέλιξης του έργου. Οπότε ως αρχιτέκτονες δεν είναι απλά ότι παράξαμε τα σχέδια για το τελικό προϊόν, αλλά ουσιαστικά συμμετείχαμε σε όλη τη διαδικασία της κατανόησης και ανάπτυξης των επί μέρους στοιχείων του έργου, που εν τέλει διαμόρφωσε και την ταυτότητα του project. Εκεί που νομίζω διέφερε η πρόταση μας είναι ότι πρόκειται ουσιαστικά για μια διαδικασία, και όχι ένα σχέδιο του οποίου κάνεις την εφαρμογή.

Πιο συγκεκριμένα, μελετήσαμε τόσο την ιστορία της πόλης του Παρισιού, αφού το οικόπεδο είναι μέσα στο ιστορικό κέντρο της πόλης – μάλιστα είναι το πρώτο κτίριο που θα χτιστεί πάνω στο ποτάμι μετά την πολεοδομική ανάπλαση του Haussmann – αλλά και τα μελλοντικά σχέδια της πόλης. Ήδη έχει ξεκινήσει να μετατρέπεται ο αυτοκινητόδρομος που υπάρχει πάνω στο Σηκουάνα σε γραμμικό πάρκο απομακρύνοντας τα αυτοκίνητα από το μέτωπο του ποταμού, και φέρνοντας τη δημόσια ζωή πιο κοντά στο νερό. Μπροστά στο δικό μας οικόπεδο δεν έχει ξεκινήσει να εφαρμόζεται αυτό το πλάνο, ωστόσο αναμένεται να γίνει τα επόμενα 5-6 χρόνια. Οπότε θεωρήσαμε ότι δεν έχει νόημα να βάλουμε κάποια κτίρια κατοικιών και να κλειστεί η πρόσβαση της πόλης στο νερό, αλλά κάναμε μια ιδιόμορφη πρόταση, η οποία προβλέπει να εκμεταλλευτεί ο developer ένα κομμάτι της γης για 15 χρόνια, ενώ στο άλλο κομμάτι να κτιστεί ένα μόνιμο κτίριο, το οποίο ωστόσο θα είναι πιο δυναμικό και διαρκώς θα μεταλλάσσεται. Κατά αυτόν τον τρόπο σε 12-15 χρόνια η πόλη θα μπορεί δυνητικά να το πάρει πίσω και να αποφασίσει εκ νέου πως θα λειτουργήσει αυτό, αν θα γίνει ένας δημόσιος χώρος που θα συνδέεται με το νερό ή αν μέσω διαγωνισμού θα προστεθούν κάποια καινούρια κτίρια.

A: Είναι αυτή η προσέγγιση χαρακτηριστική των έργων των SO-IL;

ΗΠ: Αυτή την προσέγγιση θέλουμε να την έχουμε σε πολλά από τα projects που κάνουμε γι’ αυτό και πάντα επιδιώκουμε μια ποιότητα του ανοιχτού, του μη τετελεσμένου, όπου ένα έργο δεν τελειώνει όταν κατασκευαστεί, αλλά μπορεί να μέσω των χρηστών ή άλλων μεταβλητών, να μεταλλαχθεί, ως ένα δυναμικό σύστημα.

Αντίστοιχα, αυτή η λογική παραπέμπει σε μια θεώρηση της αρχιτεκτονικής, που ξεπερνά την απλή κατασκευή χώρου και τετραγωνικών μέτρων. Πιστεύουμε δηλαδή, ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι απλά μια υπηρεσία, αλλά μια διαδικασία που συμβάλλει κριτικά στην ταυτότητα του έργου. Έτσι παρακινείται και μια εργασία που προηγείται του σχεδιασμού: μέσω της έρευνας και άλλων διαδικασιών διαμορφώνουμε το όραμα του έργου πριν αυτό μεταφραστεί σε σχέδιο. Είναι σα να φτιάχνεις το brief του πρότζεκτ και αυτό μετά να το μεταφράζεις σε κάποια σχεδιαστική ιδέα και σε χώρο. 

Πολύ συχνά αναλαμβάνουμε έργα που βρίσκονται σε μια μεταβατική φάση, από ιδρύματα, ιδιώτες ή εταιρείες που θέλουν να κάνουν ένα καινούριο βήμα, είτε κάποιο νέο άνοιγμα είτε ανανέωση. Για παράδειγμα κάναμε με τη MINI, η οποία ήθελε να πειραματιστεί με το χώρο κατοίκησης και να δει με μια διαφορετική ματιά την πόλη πέραν της κίνησης, το installation Breathe στο Μιλάνο. Αντίστοιχα, το μουσείο που κάναμε στην Καλιφόρνια ήταν ένα τελείως νέο ίδρυμα, το οποίο ήταν αποτέλεσμα μιας συνδιαμόρφωσης της αρχιτεκτονικής και της ταυτότητας του μέσα από τη στενή συνεργασία μας με τους συντελεστές του ιδρύματος.

Α: Υπάρχει κάποιο πρότζεκτ των SO-IL που ξεχωρίζεις;

ΗΠ: Ένα πρότζεκτ που ακόμα θεωρούμε πάρα πολύ σημαντικό στο γραφείο, όχι μόνο επειδή το βοήθησε να αναδειχθεί, αλλά και επειδή κατά ένα τρόπο συνοψίζει αρκετές από τις κατευθυντήριες ιδέες μας ή ίσως έβαλε τις βάσεις για αυτές, είναι το PS1 (Pole Dance). Πρόκειται για ένα χώρο συμμετοχικό, μια εφήμερη κατασκευή, την οποία κάθε άνθρωπος που επισκεπτόταν μπορούσε να πιάσει αυτές τις κολόνες και να τις κουνήσει θέτοντας όλο το χώρο σε κίνηση. Ήταν ουσιαστικά ένα παιχνίδι μεταξύ των χρηστών βασιζόμενο στην αλληλεπίδραση μεταξύ του φυσικού χώρου και του ανθρώπου. Την εγκατάσταση αυτή την κάναμε την περίοδο της κρίσης στην Αμερική, όπου ήταν πολύ έντονη μια καθολική συνειδητοποίηση πως κάποια από αυτά τα συστήματα που θεωρούμε σταθερά και μόνιμα, τελικά είναι αρκετά εύθραυστα, και  προσπαθήσαμε έτσι να μεταφέρουμε τη σύγχρονη κατάσταση σε χώρο. Επιπλέον αναγνωρίσαμε μια χρόνια αποκοπή μεταξύ του ανθρώπου και της αρχιτεκτονικής,

με την εγκατάσταση επιδιώξαμε να φέρουμε το χρήστη σε άμεση επαφή με το χώρο, δηλαδή να είναι ο ίδιος υπεύθυνος για την ισορροπία ή την κατάρρευση του συστήματος.

Α: Συχνά επιστρέφεις στην Ελλάδα για έρευνα ή για projects, πέρσι μάλιστα δίδαξες ένα στούντιο στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Βόλου, Instead. Τι θέμα είχε;

ΗΠ: Το στούντιο λεγόταν Thinning και βασίστηκε στο φαινόμενο των πολλών κενών χώρων στο κέντρο της Αθήνας, το οποίο προφανώς εντάθηκε στα χρόνια της κρίσης, αλλά είχε ήδη ξεκινήσει νωρίτερα, με την εγκατάλειψη του κέντρου ως κύρια κατοικία και τη φυγή προς τα προάστια. Στο πλαίσο αυτό αναρωτηθήκαμε, μήπως είναι μια ευκαιρία, σκεπτόμενοι ανάποδα – μέσω της αφαίρεσης – αν υπάρχουν τρόποι να φέρουμε νέες ιδέες και αν θα μπορούσαμε να επανασχεδιάσουμε τον ιστό του κέντρου αφαιρώντας.

Προφανώς η συλλογιστική αυτή κινούνταν σε ακαδημαϊκό πλαίσιο, αλλά δεν το βλέπαμε μεμονωμένα, δηλαδή γκρεμίζοντας ένα κτίριο, να το αντικαταστήσουμε με μια πλατεία ή ένα παρκάκι. Αντιθέτως, στοχεύαμε σε μεγαλύτερες κινήσεις. Αυτή η επιδίωξη προήλθε από τη συνειδητοποίηση του τρόπου που δομήθηκε ουσιαστικά το αθηναϊκό κέντρο μέσω της αντιπαροχής, χωρίς ένα ευρύτερο πολεοδομικό σχέδιο αλλά ανά μονάδα. Άρα, πειραματιστήκαμε πάνω στη δυνατότητα εφαρμογής ενός ευρύτερου πολεοδομικού σχεδίου μέσω της αφαίρεσης. Παράλληλα ο στόχος ήταν να βελτιώσουμε τις σχέσεις των κτιρίων και του δημοσίου και ιδιωτικού χώρου στο κέντρο, ώστε να φέρουμε πίσω κάποιες μορφές κατοικίας, νέες αυτή τη φορά, οπότε εστιάσαμε και στον επανορισμό της τυπολογίας των διαμερισμάτων της κλασικής πολυκατοικίας που αναφέρεται στην πυρηνική οικογένεια.

Α: Η συμμετοχή σου στο εθνικό περίπτερο της Μπιενάλε της Βενετίας του 2014 επιμελημένο από το Γιάννη Αίσωπο, είχε θέμα τον τουρισμό, που αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα και επίμαχα θέματα τόσο στην αρχιτεκτονική, όσο και σε άλλους τομείς για την Ελλάδα. Ποια είναι η άποψη σου για τη σχέση τουρισμού και αρχιτεκτονικής;

ΗΠ: Όντως θεωρώ ότι είναι ένα πολύ δύσκολο θέμα. Γενικά το ζήτημα της φιλοξενίας στην αρχιτεκτονική είναι αρκετά δύσκολο, καθώς ενέχει έναν αδιαμφισβήτητα εμπορικό χαρακτήρα, από την άλλη όμως, η Ελλάδα παρουσιάζει μια πλούσια παράδοση αρχιτεκτονικής στο τομέα του τουρισμού. Νομίζω, τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά κτίρια μοντέρνας αρχιτεκτονικής έχουν δημιουργηθεί στα πλαίσια του τουρισμού. Οπότε σκέφτεται κανείς, εφόσον τώρα υπάρχει ζήτηση και υπάρχει πολύ έντονη δραστηριότητα, γιατί να μη σκεφτεί κανείς νέες ιδέες σε αυτό το χώρο, τόσο στην Αθήνα όσο και στα νησιά; Σε κάθε περίπτωση πιστεύω ότι ως αρχιτέκτονες πρέπει να το σκεφτούμε πολύ σοβαρά το θέμα αυτό καθώς υπάρχει αναπόφευκτα ο κίνδυνος του κορεσμού.

Δε νομίζω πως το τοπίο που ‘μολύνεται’ κατά κάποιον τρόπο από τον τουρισμό, είναι ατελείωτο. Οπότε μέσα από την ιδέα του χώρου και της αρχιτεκτονικής θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε ή να δημιουργήσουμε νέες εκφάνσεις του τουρισμού που θα προσδώσουν μια πιο ισορροπημένη σχέση μεταξύ δομημένου περιβάλλοντος και τοπίου.

* Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο Solid Objectives: Order, Edge, Aura συνολικά επιμελημένο από τον Ηλία Παπαγεωργίου, τον Florian Idenburg και την Jing Liu, από τις εκδόσεις Lars Müller Publishers.