Μετά (την) ιδιωτικότητα: Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κατοίκηση / Πάνος Δραγώνας

EDITOR:
CATEGORY: THEORY
0 COMMENTS
ALL PHOTOS
Ταυτότητα
Το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών κατοικιών οικοδομείται κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Την περίοδο αυτή η ταυτότητα του πληθυσμού είναι ομοιογενής. Η κοινωνία μπορεί να διαχωρίζεται από κοινωνικές και ιδεολογικές διαφορές αλλά συνδέεται από την ισχυρή εθνική ταυτότητα και τη γλώσσα. Συνδέεται ακόμη από το κυρίαρχο μοντέλο της πυρηνικής οικογένειας το οποίο καθορίζει τα πρότυπα διαβίωσης του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Κατά το διάστημα αυτό, η κατοικία αποτελεί τον κύριο χώρο εκδήλωσης των σχέσεων ανάμεσα στα διαφορετικά μέλη της οικογένειας. Τόσο το αστικό διαμέρισμα όσο και η μονοκατοικία αποτελούν τους βασικούς χώρους έκφρασης της οικογενειακής ζωής.
 
Το 2000, ελάχιστα χρόνια πριν από τη μεγάλη οικονομική κρίση, οι κύριες ανάγκες στέγασης έχουν καλυφθεί. Η ταυτότητα του πληθυσμού είναι κατακερματισμένη και ασταθής. Σε αυτό συντελούν διαφορετικοί παράγοντες: εθνικοί, θρησκευτικοί και φυλετικοί, λόγω του αυξημένου αριθμού μεταναστών που ζουν πλέον στις ελληνικές πόλεις, αλλά και πολιτιστικοί που καθορίζονται από τη μόρφωση, την αισθητική ή ακόμη και τον σεξουαλικό προσανατολισμό των νέων κατοίκων. Εάν υπάρχει μια κοινή αναφορά στις ετερογενείς ομάδες της μεσαίας τάξης, αυτή δεν εντοπίζεται πλέον στην εθνική ταυτότητα αλλά στην ιδιότητα του καταναλωτή. Η αγορά, με τη βοήθεια των μέσων μαζικής ενημέρωσης, καλλιεργεί την αέναη επιθυμία για απόκτηση περισσοτέρων καταναλωτικών αγαθών. Κατά την ίδια περίοδο, η πυρηνική οικογένεια εξακολουθεί να αποτελεί το πιο δημοφιλές μοντέλο συμβίωσης. Όχι όμως και το μοναδικό. Διαφορετικές δομές συμβίωσης, όπως ζευγάρια χωρίς παιδιά, άνθρωποι που ζουν μόνοι τους, μονογονικές οικογένειες, ομοφυλόφιλα ζευγάρια κά συγκροτούν το πάζλ της σύγχρονης αστικής κατοίκησης.




Πόλη
Η ανοικοδόμηση των ελληνικών πόλεων βασίζεται στην επαναλαμβανόμενη κτηριακή μονάδα της πολυκατοικίας. Η πολυκατοικία απευθύνεται κατά κύριο λόγο στην πυρηνική οικογένεια προσφέροντας διαμερίσματα τριών ή τεσσάρων δωματίων. Μικρότερα διαμερίσματα προσφέρονται είτε στους χαμηλότερους ορόφους είτε από τη μεριά των ακαλύπτων. Με τον τρόπο αυτό ιεραρχούνται ανάλογα και τα μοντέλα διαβίωσης: οι οικογένειες κατοικούν ψηλά και με θέα στο δρόμο ενώ οι μοναχικοί άνθρωποι κατοικούν χαμηλά και με θέα στον ακάλυπτο. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της πολυκατοικίας αφορά στη σχέση των δημόσιων και ιδιωτικών χώρων. Ο δημόσιος χώρος διαχέεται με επιτυχία στα ισόγεια των πολυκατοικιών, που συνήθως λαμβάνουν εμπορική χρήση, ενώ η γενική διάρθρωση των κατόψεων επιτρέπει τη μετατροπή των διαμερισμάτων σε γραφεία, ιατρεία, φροντιστήρια κά. Με τον τρόπο αυτό στην πολυκατοικία επιτυγχάνεται η “όσμωση” του δημόσιου με το ιδιωτικό και παράγεται ένα ικανοποιητικό μοντέλο αστικού χώρου.
Παρ` όλα τα θετικά χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης, το όνειρο της μεσαίας τάξης δεν είναι άλλο από την απόκτηση μιας κατοικίας στα προάστια. Η μονοκατοικία αποτελεί την κορυφαία έκφραση οικογενειακού βίου. Αντίστοιχα τα προάστια αποτελούν το δημοφιλέστερο περιβάλλον διαβίωσης, καθώς επιτρέπουν στην παραδοσιακή οικογένεια να απομονωθεί μακριά από τις οχλήσεις του αστικού χώρου.
 
 
 
 
[Εικ. 2. Οικογένεια που βλέπει τηλεόραση, 1958. Πηγή: Wikipedia.] 
 
Μέσα μαζικής επικοινωνίας
Καθ` όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εισβάλουν στον χώρο της κατοικίας. Το μοναδικό μέσο τηλεπικοινωνίας που θα βρίσκαμε σε μια κατοικία του 1950 είναι το ραδιόφωνο. Τηλέφωνο διαθέτει μόλις το 1% του πληθυσμού, ενώ η τηλεόραση εκπέμπει σε εθνικό δίκτυο μόλις το 1966. Ήδη το 1954 ο Martin Heidegger εκφράζει την ανησυχία του για τον τρόπο που η ηλεκτρονική αναμετάδοση λόγου και εικόνων αλλοιώνει τη θεμελιώδη σχέση του ανθρώπου με τα γεγονότα και τον κόσμο. Ο Heidegger αναφέρεται στην κατάργηση των αποστάσεων και την ομοιομορφία με την οποία τα πάντα δεν είναι πλέον ούτε μακριά αλλά ούτε και κοντά. 
 
Η επίδραση των μαζικών μέσων επικοινωνίας στην κατοικία εντείνεται με την εμφάνιση του Internet. Το Internet δεν δημιουργεί απλώς έναν νέο πυρήνα αναψυχής στην κατοικία, αλλά προσφέρει σε ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού τη δυνατότητα, ή ίσως καλύτερα την υποχρέωση, της εργασίας από το σπίτι. Η επίδραση του Internet ισχυροποιείται με την εμφάνιση των ασύρματων δικτύων και τη διάδοση των φορητών υπολογιστών στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η δυνατότητα μετακίνησης των υπολογιστών επιτρέπει την πρόσβαση στα δίκτυα επικοινωνίας από οποιοδήποτε σημείο της κατοικίας. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη στον χώρο των τηλεπικοινωνιών αφορά στην εμφάνιση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Twitter. Η ταχύτατη διάδοση των νέων κοινωνικών μέσων θρυμματίζει τα όρια του ιδιωτικού χώρου καθώς η δημόσια σφαίρα διαχέεται πλέον σε κάθε γωνία του οικιακού χώρου.


 
 
[Εικ. 3. “Day 2/365”. Πηγή: http://www.flickr.com/photos/dawnbringslight] 
 
Μετά – ιδιωτικότητα
Μέσα σε πέντε μόλις δεκαετίες η αστική κατοικία εξελίχθηκε από χώρο έκφρασης του οικογενειακού βίου σε έναν μετά – ιδιωτικό χώρο συμβίωσης, ο οποίος έχει διογκωθεί από επιπρόσθετες δραστηριότητες αναψυχής, εργασίας και διαμεσολαβημένης κοινωνικής επαφής. Ένα ποσοστό μόνο των σύγχρονων κατοικιών φιλοξενεί πυρηνικές οικογένειες. Ακόμη όμως και η παραδοσιακή πυρηνική οικογένεια είναι πολύ διαφορετική από ό,τι στο παρελθόν. Όλα τα μέλη της σύγχρονης οικογένειας απουσιάζουν τις περισσότερες ώρες από το σπίτι. Και οι δύο γονείς εργάζονται, πολλές φορές ακόμη και μέσα από το σπίτι. Τα παιδιά πηγαίνουν στον παιδικό σταθμό από τη βρεφική ηλικία, ενώ από οκτώ μόλις χρονών σχηματίζουν τον ψηφιακό κοινωνικό κύκλο τους. 
 
Η ταχύτατη εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας επηρεάζει καθοριστικά τα πρότυπα κατοίκησης. Η δημόσια σφαίρα έχει σε μεγάλο βαθμό μετατεθεί από τον υλικό χώρο της πόλης στον ψηφιακό χώρο των δικτύων. Η κατοικία δεν αποτελεί πια τον αποκλειστικό χώρο έκφρασης των οικογενειακών σχέσεων. Ο παραδοσιακός οικιακός χώρος κλονίζεται τη στιγμή που κάθε μέλος της οικογένειας εισάγει στο σπίτι το δίκτυο των κοινωνικών επαφών του. 
 
Οι νέες τεχνολογίες των ασύρματων δικτύων, των φορητών ηλεκτρονικών υπολογιστών και των έξυπνων κινητών τηλεφώνων έχουν αμβλύνει τις διαφορές μεταξύ των παραδοσιακών δημόσιων και ιδιωτικών χώρων της πόλης. Σε ένα σύγχρονο café θα συναντήσουμε απομονωμένους ανθρώπους να κοιτάζουν την οθόνη του laptop ή του smartphone τους. Αντίστοιχα στη σύγχρονη κατοικία οι συγκάτοικοι -είτε συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς είτε απλά μοιράζονται τον ίδιο χώρο- καταλαμβάνουν διαφορετικές γωνίες, επίσης συγκεντρωμένοι στις ψηφιακές οθόνες τους. Η οικογένεια δεν μαζεύεται πλέον γύρω από το τζάκι ή την τηλεόραση. Τα μέλη της είναι νομάδες στο ίδιο το σπίτι τους, διασκορπισμένοι σε διαφορετικές γωνίες με ατομικούς φορητούς υπολογιστές ή έξυπνα κινητά τηλέφωνα.


 
[Εικ. 4. Αθήνα, Δεκέμβριος 2008 (AP Photo/Petros Karadjias). Πηγή: http://www.boston.com/bigpicture/2008/12/2008_greek_riots.html]
 
 
Δυστοπία
Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο τις βασικές παραμέτρους της σύγχρονης αστικής κατοίκησης:
 
Η ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας είναι περισσότερο κατακερματισμένη από ποτέ. Ο καταναλωτισμός έχει πάψει να αποτελεί κυρίαρχο πρότυπο διαβίωσης. Η σύγχρονη κοινωνία, αφού γεύτηκε την καλή πλευρά της παγκοσμιοποίησης, βρίσκεται αντιμέτωπη με το σκληρό πρόσωπο της. Η εθνική ταυτότητα βάλλεται από την παγκόσμια μαζική κουλτούρα ενώ η μεσαία τάξη βάλλεται από την παγκόσμια οικονομική κρίση. Ταυτόχρονα, όμως, συμβαίνει και κάτι θετικό. Μετά από μια δεκαετία κυριαρχίας του καταναλωτισμού, η τοπική κοινωνία στρέφει το ενδιαφέρον της στα κοινά αγαθά. Το υποβαθμισμένο περιβάλλον δίνει την αφορμή για τη δημιουργία νέων συλλογικοτήτων και η έννοια του ακτιβισμού επανέρχεται στο προσκήνιο καθώς οι πολίτες διεκδικούν πλέον τα δικαιώματα τους στον αστικό χώρο. 
 
Η επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης συνεχίζει να εντείνεται τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο χώρο της πόλης. Οι πρόσφατες εξεγέρσεις στις αραβικές χώρες αποδεικνύουν την τεράστια δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που σταδιακά υποκαθιστούν όλο περισσότερες λειτουργίες του παραδοσιακού δημόσιου χώρου. Τα δημοφιλή κοινωνικά μέσα δεν χρησιμοποιούνται πλέον μόνο για ψυχαγωγία και ενημέρωση αλλά και για πολιτικές ενέργειες, όπως η υποκίνηση μαζικών διαδηλώσεων. 
 
Η πιο σημαντική, όμως, εξέλιξη αφορά στην κατάρρευση της τοπικής οικονομίας που αντανακλάται πλέον και στον αστικό χώρο. Το όνειρο της απόκτησης μιας κατοικίας στα προάστια είναι περισσότερο μακρινό από ποτέ. Η επιστροφή στο μοντέλο της συμπαγούς πόλης, μέσα από την επανάχρηση των υφιστάμενων κτηριακών υποδομών, θεωρείται πλέον δεδομένη. Η ζωή, όμως, στη συμπαγή πόλη δεν είναι εύκολη. Οι συνεχείς κοινωνικές αναταραχές και η ανώριμη πολύ-πολιτισμικότητα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας προδιαγραφούν ένα δύσκολο μέλλον για τις ελληνικές πόλεις, μια αστική δυστοπία.


 
 
[Εικ. 5. Από το video “When I grow up” των Fever Ray. Σκηνοθεσία: Martin de Thurrah, 2009.] 
 

Αποδόμηση
Η τρέχουσα κρίση ενθαρρύνει την αποδόμηση των κυρίαρχων προτύπων ευμάρειας του παρελθόντος. Η αποδομητική διάθεση είναι έντονη σε εκφράσεις μαζικής κουλτούρας όπως το video ή ο κινηματογράφος. Στα video των Fever Ray, για παράδειγμα, οι νέοι κάτοικοι περιπλανώνται φοβισμένοι στον ανοίκειο χώρο των εγκαταλειμμένων προαστίων. Χαρακτηριστικό είναι το πλάνο από το “When I grow up” όπου η νεαρή πρωταγωνίστρια ισορροπεί αμήχανα πάνω από μια πισίνα, μοιάζοντας αδύναμη να κατανοήσει τα σύμβολα ευδαιμονισμού του πρόσφατου παρελθόντος.
Μια ενδιαφέρουσα κριτική στην εξέλιξη των προτύπων κατοίκησης μπορούμε να βρούμε ακόμη στην πρόσφατη ταινία “Κυνόδοντας” του Γιώργου Λάνθιμου. Ο Λάνθιμος παρουσιάζει μια παραμορφωμένη εκδοχή, ένα “αρνητικό” του σύγχρονου οικιακού χώρου. Η κινηματογραφική οικογένεια του “Κυνόδοντα” ζει σε έναν πλασματικό κόσμο, κατασκευασμένο από τον υπερπροστατευτικό πατέρα. Τα τέσσερα από τα πέντε μέλη της οικογένειας, η μητέρα και τα τρία παιδιά, ζουν εγκλωβισμένα σε μια πολυτελή κατοικία σε κάποιο προάστιο, απομονωμένη και περιφραγμένη από τον γύρω κόσμο. Ο παρανοϊκός πατέρας προστατεύει τα παιδιά από όλους τους κινδύνους της νεωτερικότητας: την επαφή με την πόλη, τα μέσα επικοινωνίας και τη μαζική κουλτούρα . Ο Λάνθιμος αφαιρεί από τη ζωή της κινηματογραφικής οικογένειας κάθε εξωγενές στοιχείο παρεμβολής και με τον τρόπο αυτό δημιουργεί έναν απόλυτα ιδιωτικό, αλλά και διεστραμμένο, οικιακό χώρο. 
 
Ο κινηματογράφος και οι νεώτερες εκφράσεις μαζικής κουλτούρας παρακολουθούν με κριτική ματιά την εξέλιξη των προτύπων διαβίωσης. Δυστυχώς, η νεώτερη αρχιτεκτονική δεν διατυπώνει ανάλογα ισχυρές αφηγήσεις για την αστική κατοίκηση. Ειδικά στην Ελλάδα η τοπική αρχιτεκτονική έχει γίνει κομφορμιστική, υποστηρίζει τα κυρίαρχα καταναλωτικά πρότυπα και αποφεύγει να τοποθετηθεί κριτικά απέναντι τους.

 
 
[Εικ. 6. KWK Promes, Safe House. Βαρσοβία, 2009.] 

Νέες συλλογικότητες
Σε μια πόλη έντονων οικονομικών αντιθέσεων, περιορισμένης αίσθησης ασφάλειας και συχνών συγκρούσεων, η έννοια του “καταφυγίου” λαμβάνει μια νέα διάσταση. Η αυξημένη ανάγκη ασφάλειας ωθεί την αρχιτεκτονική της κατοικίας σε εσωστρεφείς διατάξεις με ισχυρά όρια. Η ίδια ανάγκη ωθεί την αστική ανάπτυξη στη δημιουργία περιφραγμένων κοινοτήτων για τις οικονομικές ελίτ. Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο ο οικιακός χώρος επιδιώκει την απομόνωση από τον παραδοσιακό δημόσιο χώρο της πόλης. Η αστική κατοικία μετατρέπεται σε ένα “δικτυωμένο καταφύγιο” όπου οι ανάγκες επικοινωνίες των -σωματικά αποκλεισμένων- ατόμων εξυπηρετούνται από τα δίκτυα πληροφορίας και τα κοινωνικά μέσα.
Οι κατοικίες – καταφύγια, οι περιφραγμένες κοινότητες και η κατακερματισμένη ταυτότητα της σύγχρονης κοινωνίας καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη την επιβίωση των κοινωνικών δομών της παλαιάς αστικής γειτονιάς. Τα νέα δεδομένα επιβάλλουν την αναζήτηση σύγχρονων εκδοχών συλλογικής κατοίκησης. Στην κατεύθυνση αυτή διακρίνονται δύο διαφορετικοί δρόμοι:
 
Ο πρώτος αφορά στη δημιουργία “θετικών γκέτο” . Ο όρος αναφέρεται στην ανάπτυξη ομοιογενών κοινοτήτων όπου επιλέγουν να ζήσουν άνθρωποι με κοινές αναφορές. Ανάλογα παραδείγματα μπορούμε να βρούμε στα προάστια των αμερικανικών πόλεων και τις νέες κοινότητες που δημιουργούνται με βάση τις ιδιαίτερες πολιτισμικές, θρησκευτικές, ή ακόμη και σεξουαλικές, επιλογές των κατοίκων τους. 
 
Ο δεύτερος δρόμος καθορίζεται από ομάδες ενεργών πολιτών που παρεμβαίνουν στον χώρο της πόλης εκφράζοντας νέες συλλογικότητες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορούμε να βρούμε στο Fresno στην Καλιφόρνια, όπου οι τοπικές ομάδες skaters καθαρίζουν τις πισίνες των -ερειπωμένων από την οικονομική κρίση- επαύλεων και τις οικειοποιούνται ως πίστες για skate. Καθώς επίσης και στο Πάρκο Ναυαρίνου στα Εξάρχεια, όπου ένας παλαιός χώρος στάθμευσης μετασχηματίζεται σε δημόσιο χώρο από τους κατοίκους της γειτονιάς.
 
Τα παραπάνω παραδείγματα αποδεικνύουν ότι η διαμόρφωση νέων δομών συλλογικής συμβίωσης είναι εφικτή. Δεν μπορεί όμως να θεωρείται δεδομένη καθώς προϋποθέτει πλέον τη βούληση και την ενεργό συμμετοχή των πολιτών.



 
 
[Εικ. 7. Από το video “Canonball” των Drea Cooper και Zackary Canepari, 2010. Πηγή: http://californiaisaplace.com] 
 
 
Νέα πρότυπα
Η παγκόσμια οικονομική κρίση και η τοπική πολιτισμική κρίση καθιστούν το μέλλον αβέβαιο. Οι παράμετροι που καθορίζουν τα πρότυπα διαβίωσης εξελίσσονται με διαφορετικούς ρυθμούς και προς διαφορετικές κατευθύνσεις: Η τεχνολογία των τηλεπικοινωνιών συνεχίζει να αναπτύσσεται ανοίγοντας νέους δρόμους. Την ίδια στιγμή η ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας είναι περισσότερο κατακερματισμένη από ποτέ. Ενώ ο αστικός χώρος ακολουθεί μια ανησυχητική πορεία παρακμής και αποσύνθεσης. 
 
Φαίνεται ότι μεταβαίνουμε σε μια “εποχή των τεράτων” όπως έχει χαρακτηριστικά περιγράψει ο Gramsci τις περιόδους εκείνες όπου ο παλαιός κόσμος πεθαίνει ενώ ο νέος δεν έχει ακόμη ξεκινήσει να διαμορφώνεται . Ήδη, σήμερα, παρακολουθούμε την αποδόμηση των παλαιότερων προτύπων κατοίκησης από τον κινηματογράφο και άλλες εκφράσεις μαζικής κουλτούρας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο επαναπροσδιορισμός των προτύπων διαβίωσης και η διατύπωση νέων ισχυρών αφηγήσεων για την αστική κατοίκηση, αποτελεί ένα εξαιρετικά δύσκολο στοίχημα. Η ανάκτηση ενός ηγετικού ρόλου από τους αρχιτέκτονες δεν θα είναι εύκολη. Η αρχιτεκτονική, όμως, δεν μπορεί παρά να κοιτάξει πέρα από την τρέχουσα κρίση και να επινοήσει τα πρότυπα κατοίκησης του μέλλοντος.
SOURCE: ΠΑΝΟΣ ΔΡΑΓΩΝΑΣ

RELATED ARTICLES