Έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 62 ετών, ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας και καθηγητής αρχιτεκτονικής Νίκος Κτενάς, αποδέκτης του Βραβείου Αρχιτεκτονικής 2013-2017 του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής για την πολυκατοικία Inside-Out στο Νέο Ψυχικό.
-φωτογραφία εξωφύλλου K. Vassilakou
Ο Νίκος Κτενάς γεννήθηκε στον Πειραιά το 1960 και αποφάσισε να γίνει αρχιτέκτονας, κάποια χρόνια μετά, παρακολουθώντας την κατασκευή της Μαρίνας Ζέα στην καθημερινή του διαδρομή προς το σχολείο, από την οδό Φιλελλήνων μέχρι την οδό Σηραγγείου. Απόφοιτος αρχιτεκτονικής του πανεπιστημίου Cornell (Ithaca, NY, USA), σπούδασε, επίσης, στα New York University (NY, USA), Columbia University (NY, USA) και στην Cooper Union (NY, USA). Ενεργό μέλος της σχολής του Ticino, μαθήτευσε, δίδαξε και συνεργάστηκε με σημαντικούς αρχιτέκτονες και εκπροσώπους του κινήματος, μεταξύ των οποίων ο Mario Botta και ο Luigi Snozzi, με τον τελευταίο να χαρακτηρίζει τον Νίκο Κτενά ως “υπόσχεση για την ευρωπαική αρχιτεκτονική”. Το 1987, ο Νίκος Κτενάς ιδρύει το προσωπικό του γραφείο στο Lugano της Ελβετίας και το 1993 στην Αθήνα, αντίστοιχα, μοιράζοντας τη ζωή και τη δράση του ανάμεσα στις δύο πόλεις.
Υπέρμαχος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, των αρμονικών αναλογιών, των γεωμετρικών χαράξεων και του βιτρουβιανού προτάγματος Venustas – Firmitas – Utilitas (Αισθητική – Σταθερότητα – Λειτουργία), ο Νίκος Κτενάς αντιμετώπιζε την αρχιτεκτονική ως “ένα πεδίο έρευνας, με βασικότερο στοιχείο της τη διαλεκτική σχέση με τον τόπο”. Στην αρχιτεκτονική του πρώτο λόγο είχε το που και το πως τοποθετείται το κάθε κτίσμα εφόσον θεωρούσε πως “μια λανθασμένη σχέση με τον ευρύτερο χώρο ισούται μ’ ένα λανθασμένο αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα.” Αναζητούσε και κατασκεύαζε, επίμονα, κάθε φορά, μια «δραματική σχέση» ανάμεσα στην αρχιτεκτονική του και τον τόπο, που θα την υποδεχόταν.
“Με ικανοποιεί ιδιαίτερα -και θεωρώ μέρος του έργου- την επιρροή που δύναται να έχει η αρχιτεκτονική σε κοινωνικό επίπεδο ως δομημένο περιβάλλον, ως μέρος της καθημερινότητας και, αν θέλετε, ακόμα και της ιστορίας ενός τόπου.”
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που χειρίζεται, σχεδιαστικά, τα αντιθετικά δίπολα, κενό-πλήρες, εξωτερικό-εσωτερικό, δημόσιο-ιδιωτικό, δημιουργώντας απρόσμενους και δυναμικούς χώρους συνύπαρξης. Μορφολογικά, η αρχιτεκτονική του Νίκου Κτενά μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια πρισματική αρχιτεκτονική από εμφανές σκυρόδεμα, που αναιρεί την έννοια της σκελετικής δομής, αγκαλιάζοντας την απλότητα και τις καθαρές σχεδιαστικές γραμμές, ενσωματώνοντας, ταυτόχρονα, στοιχεία από μέταλλο και ξύλο. Τα υλικά, που επιλέγει, κάθε φορά, “αποδίδουν στο έργο μια «δομική αλήθεια», καθιστώντας έτσι εμφανή την «ηθική» διάσταση της αρχιτεκτονικής.”
“Τα κτίρια μου εκφράζουν την αλήθεια της δομής τους. Για τον λόγο αυτό, μου αρέσει πολύ να χρησιμοποιώ αυτή την εύπλαστη σύγχρονη πέτρα, που είναι το σκυρόδεμα, ως φέρουσα δομή, εμφανή, σε ανεπίχριστη μορφή να οριοθετεί τον ζωτικό χώρο του κάθε κτιρίου.”
Από το 1985 έως το 1992, διδάσκει στην έδρα Luigi Snozzi στην ‘EPF Lausanne’, της Ελβετίας. Από το 2004 έως το 2007, ως προσκεκλημένος καθηγητής αρχιτεκτονικής, διδάσκει στην ‘Accademia di Architettura’ στο Mendrisio της Ελβετίας. Από το 2010 έως το 2012 διδάσκει στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ενώ από το 2013 είναι προσκεκλημένος καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Politecnico di Milano, στο Μιλάνο της Ιταλίας.
“Η διδασκαλία είναι για μένα ένα αναπόσπαστο κομμάτι της δουλειάς και της ζωής μου, και συνεπώς αποτελεί μια τεράστια πηγή έρευνας κι έμπνευσης, κάτι σαν να επεξεργάζεσαι συνεχώς 20-30 έργα ταυτόχρονα.”
Ως δάσκαλος, αποσκοπούσε να εμπνεύσει τους εκκολαπτόμενους αρχιτέκτονες μέσα από το δικό του ερευνητικό έργο, να μοιραστεί μαζί τους σκέψεις, αξίες, αρχιτεκτονικά προβλήματα, αποσκοπώντας να τους ευαισθητοποιήσει απέναντι στην “ηθική διάσταση της δραστηριότητας του αρχιτέκτονα ως διανοούμενου, σε μία προσπάθεια να οραματιστούμε μαζί τον κόσμο πάνω σε ουσιαστικές πολιτιστικές αρχές.” Για τον Νίκο Κτενά η αρχιτεκτονική είναι τέχνη και επιστήμη μαζί, σταθερά και αδιαχώριστα. Η αρχιτεκτονική, για εκείνον, είναι “μια κατ’ εξοχήν πνευματική δραστηριότητα της οποίας η υλοποίηση είναι σε τεχνική βάση.” Στη σύγχρονη κοινωνία των κυρίαρχων γραφειοκρατικών και οικονομικών μοντέλων, “είναι η περιθωριοποίηση της σκέψης, που όλο και πιο συχνά, περιορίζει την αρχιτεκτονική στη παραγωγή εντυπωσιακών και μόνον εικόνων μιας προαποφασισμένης αστικής, και όχι μόνο, πολεοδομικής ανάπτυξης βάση αποκλειστικά οικονομικών κριτηρίων.”
Πιστεύω πως ευθύνη του αρχιτέκτονα, σήμερα, είναι να αντισταθεί με όλες του τις δυνάμεις σ’ αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων.
Για τον δάσκαλο Νίκο Κτενά, η αρχιτεκτονική εκπαίδευση δεν είναι γραμμική, συμβαίνει πάντα και παντού, δίχως συγκεκριμένους όρους και συμβάσεις. Για εκείνον, ο αρχιτέκτονας είναι εκ φύσεως αυτοδίδακτος, ‘Homme de lettres’, όπως δήλωνε, χαρακτηριστικά, για τον εαυτό του, ο Le Corbusier, αρχιτεκτονικό πρότυπο του Κτενά που συμβούλευε τους φοιτητές του “να μη σκέφτονται το μέλλον τους με οικονομικά κριτήρια και να ακολουθούν τη καρδιά τους και τις αξίες, στις οποίες πιστεύουν, με πάθος.”
“Ο αρχιτέκτονας πρέπει να προσέχει ακόμα και τις ταπεινές κατασκευές, να έχει κριτική αντίληψη των πραγμάτων, να «κοιτάζει» και όχι απλά να «παρακολουθεί».”
Η αντίληψη του Νίκου Κτενά για την πόλη δεν περιοριζόταν σε μια σχεδιαστική αντίληψη και θεώρηση περί κτηρίων, αλλά επεκτεινόταν στο δημόσιο χώρο, τους ανθρώπους και τη κουλτούρα τους. Μιλώντας για την Αθήνα, χαρακτηριστικά, αναφέρει: “Κάθε βήμα προκαλεί σκέψη κι αντικείμενο έρευνας, πράγμα που κυριολεκτικά με συναρπάζει. Είναι μια σύγχρονη πόλη κτισμένη πάνω σε άλλες πόλεις κι αυτή η «διαστρωμάτωση» είναι ορατή. Η ίδια η πόλη σε διδάσκει την ιστορία της. Περίπου δυόμιση μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο βρίσκεται η στάθμη του αρχαίου κόσμου, κάτι που είναι ορατό στον Κεραμικό, για παράδειγμα. Σ’ ένα βάθος περίπου ενάμιση μέτρου υπάρχουν μικρές πλατείες στις οποίες κατεβαίνουμε για να εισέλθουμε σε Βυζαντινές εκκλησίες του 11ου ή 12ου αιώνα. Βλέπουμε ακόμα και παλαιά κτήρια σε επίπεδα χαμηλότερα του σημερινού ή πολύ υψηλότερα από αυτό. Σε πολλά σημεία της πόλης, βλέπουμε ίχνη που μαρτυρούν την προγενέστερη παρουσία κάποιου χείμαρρου ή παραποτάμου των ποταμών της αρχαίας Αθήνας. Όλα τα παραπάνω τα βλέπουμε, σήμερα, ταυτόχρονα.”
Η αρχιτεκτονική είναι έρευνα της ανθρώπινης ύπαρξης, το πώς θα υπάρξει ζωή σε μια επιλεγμένη τοποθεσία. Το να ζούμε καλύτερα σημαίνει να είμαστε ανοικτοί στην ανανέωση και στην εξέλιξη.
Ο Νίκος Κτενάς αντιμετώπιζε με αστείρευτη αγάπη και ειλικρινές ενδιαφέρον ό,τι αφορούσε τον χώρο και τον άνθρωπο, χωρίς να θέτει περιορισμούς στην κλίμακα της εκάστοτε αρχιτεκτονικής επέμβασης, που αναλάμβανε, από το σχεδιασμό επίπλων, εσωτερικών χώρων, κτηρίων ή συγκροτημάτων κατοίκησης ή εμπορικής δραστηριότητας.
Ο ιδιωτικός χώρος διαβίωσης του κάθε ανθρώπου είναι ο κόσμος του. Όταν κάποιος έρχεται σε μένα να μου αναθέσει την δημιουργία αυτού του χώρου, ένας από τους στόχους μου είναι, με τα δεδομένα που μου παραδίδει, δηλαδή τις ανάγκες που θεωρεί πως έχει,να διαμορφώσω ουσιαστικά, μια νέα εκδοχή του «κόσμου» αυτού.
Φανατικός υπέρμαχος της διανόησης και της πνευματικότητας, ο Νίκος Κτενάς έζησε και δημιούργησε με γνώμονα την “επιτακτική ανάγκη να έχουμε τον χώρο για να σκεπτόμαστε!”, αφήνοντας πίσω του σημαντική αρχιτεκτονική παρακαταθήκη σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο.
“Ίσως να μου άρεσε να καλλιεργώ ένα κτήμα κάπου όμως κοντά στη θάλασσα… και θα επιδίωκα ταυτόχρονα να διαβάζω πολύ για να γνωρίζω πράγματα..!”
Πηγές
Andro.gr [ https://www.andro.gr/empneusi/nikos-ktenas/?fbclid=IwAR2JIO-bKedpHdgm-NWTmAZ8s8-vvsoI-1xdByIWHI0iScul8-w0kDiJ4FM ]
Βικιπαίδεια [https://el.wikipedia.org/wiki/Νίκος_Κτενάς ]
Iporta.gr [https://iporta.gr/arxitektonas-nikos-ktenas-i-ellada-xreiazetai-astiki-koultoyra-kai-eksostrefeia-gia-na-lampsei-stin-evropi-tis-tzinas-davila/]
READ ALSO: Renovation of a cardiology practice in Larissa, Greece by KORDAS Architects