Οι αρχιτέκτονες Σ. Ανδρικόπουλος, Κ. Γρίβας και Α. Στράτου παρουσιάζουν την πρόταση “Τύμβος φωτός” που έλαβε το 1ο βραβείο στον Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό Ιδεών για τη διαμόρφωση του κτηρίου στην Πάτρα, που θα στεγάσει το Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών και Αποτέφρωσης Οστών Νεκρών, καθώς και την ανάπλαση – διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Η μορφή του συγκροτήματος αναφέρεται σε πρωτογενείς ταφικές δομές, τους τύμβους.
– κείμενο των δημιουργών
Η διαδικασία-τελετουργία της αποτέφρωσης των νεκρών δεν είναι δημοφιλής στη σύγχρονη Ελλάδα. Κατά την αρχαιότητα, στον Ελλαδικό χώρο, η καύση των νεκρών υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένη ειδικά μεταξύ της Μυκηναϊκής και της Αρχαϊκής εποχής. Στο νεκροταφείο του Κεραμεικού στην Αθήνα σώζονται πλήθος από ταφικά κεραμικά δοχεία (τεφροδόχοι) με υπέροχες διακοσμήσεις γεωμετρικής περιόδου. Η καύση των νεκρών, συνήθως συνοδευόταν με τον ενταφιασμό των οστών.
Αν και η αποτέφρωση οδηγεί στην εξαΰλωση του νεκρού σώματος, η ανάγκη για μια υλική, συμβολική μετουσίωση του νεκρού, όσο και η ανάγκη για την ύπαρξη ενός τόπου συνδεδεμένου με την τελετουργία της αποτέφρωσης είναι βασικές.
Η συμμετοχή “Τύμβος φωτός” προτείνει για το Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών στην Πάτρα τη συγκρότηση μιας αρχιτεκτονικής τυπολογίας νέων συγκροτημάτων, μνημειακού και ταυτόχρονα λειτουργικού χαρακτήρα, όπου συντελείται η τελετουργία αποτέφρωσης των νεκρών και αποτελούν τόπο ενθύμησης.
Ο “τύμβος φωτός” κατασκευάζει με αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο έναν χώρο για τους συγγενείς που βιώνουν την εμπειρία αποτέφρωσης των νεκρών τους.
Στην πρόταση, η διαδικασία της εξαΰλωσης των νεκρών σωμάτων εκφράζεται με την εξαΰλωση του πυρήνα της εγκατάστασης, την ανάδειξη του μεταβαλλόμενου φυσικού φωτός και του ουρανού ως κυρίαρχων “υλικών”, και την κατασκευή τοπίου όπου η άμορφη τέφρα του νεκρού επανασυνδέεται με τη γη και την ατμόσφαιρα με τελετουργίες “υπό την αιθρία” στην ύπαιθρο.
Παράλληλα, οι αρχιτέκτονες επιδιώκουν να σχεδιάσουν ένα κέντρο που μεριμνά για τους εργαζόμενους, οι οποίοι σε καθημερινή βάση ασχολούνται με μία επίπονη και φορτισμένη ψυχολογικά εργασία.
τύμβος, τάφος – θάμβος
Ο τύμβος αποτελεί έναν σωρό από χώμα ή λίθους που καλύπτει και ταυτόχρονα σημαίνει στο τοπίο μια ομαδική, συνήθως, ταφή. Η καταγωγή του όρου τύμβος και η διπλή του ετυμολογία (τάφος – θάμβος) αναδεικνύει και τη διττή σημασία που ο όρος είχε κατά την αρχαιότητα ως τόπος ιερός ενθύμησης νεκρών, ως λατρευτικός ναός και τάφος.
Στην πρόταση, το συγκρότημα του αποτεφρωτηρίου καλύπτεται, σχεδόν εξ’ ολοκλήρου από έδαφος με ήπιο ανασήκωμα προς το κενό κέντρο. Έτσι, το συγκρότημα και οι λειτουργίες του είναι εσωστρεφείς και ελάχιστα ορατές από τη γύρω περιοχή, χωρίς άλλη απαίτηση οπτικής απομόνωσης.
Η καρδιά του νέου αυτού τύμβου (διαστάσεων 90χ70 μέτρων περίπου και μέγιστου ύψους 6,5 μέτρων) ξετρυπιέται από δύο κενά: το κεντρικό αίθριο εισόδου (34 χ 25μ.) και την μικρή εσωτερική αυλή της καύσης (11,5 χ 8 μ.). Στη δυτική πλευρά του τύμβου υλοποιείται μια διαμήκης, συνολική κατακόρυφη τομή, ευθυγραμμισμένη ακριβώς με τον άξονα Βορρά – Νότου που αποκαλύπτει εν μέρει το εσωτερικό του (ως αρχαιολογική τομή) και αφήνει ελεύθερο το δυτικό τμήμα του οικοπέδου, το οποίο σκάβεται και διαμορφώνεται σαν ένας αμφιθεατρικός (ανεστραμμένος τύμβος) υπαίθριος τόπος διασποράς ή ενταφιασμού της τέφρας και ενθύμησης.
Η βασική σχέση που διαμορφώνεται με την τομή του τύμβου είναι αυτή μεταξύ του εσωστρεφούς συγκροτήματος και του τοπίου έξω από αυτό. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται από το μέσον περίπου του τοίχου-τομή (κατασκευασμένος από πεπιεσμένη γη σε διαστρώσεις, rammed earth), στο σημείο που αποκαλύπτεται η όψη της κεντρικής αίθουσας των κλιβάνων αποτέφρωσης.
Κενό, Φως, Ουρανός & Νερό
Τα κενά που διαμορφώνονται στο συγκρότημα (κεντρικό αίθριο εισόδου και αυλή καύσης) δέχονται το φως, κατευθύνουν το βλέμμα καδράροντας τμήματα του ουρανού και του μακρινού τοπίου (βουνά) και ανακουφίζουν το πνεύμα συγγενών και εργαζομένων απορροφώντας την προσοχή τους με τη διαρκώς μεταβαλλόμενη χορογραφία των σκιών πάνω σε δάπεδα και κατακόρυφες επιφάνειες, και των λάμψεων των υδάτινων επιφανειών.
Το κεντρικό αίθριο εισόδου είναι ο πρώτος χώρος του συγκροτήματος που συναντούν οι επισκέπτες. Εκεί συναντιούνται όλοι οι βασικοί χώροι του συγκροτήματος. Στη βόρεια πλευρά της βρίσκονται η αίθουσα τελετών, οι κλίβανοι αποτέφρωσης, και η επεξεργασία και παράδοση της τέφρας. Στην ανατολική πλευρά της βρίσκονται η είσοδος, η υποδοχή και οι χώροι διοίκησης.
Στη νότια πλευρά αναπτύσσεται το αναψυκτήριο/χώρος συλλυπητηρίων και τέλος, στη δυτική πλευρά ο διάτρητος τοίχος με τις κιβωτούς τεφροδόχους που φιλτράρει τη θέα προς το “τοπίο ενθύμησης”.
Η μεγάλη αυλή περικλείεται από βαθιά, περιμετρική στοά. Το καθαρό πλαίσιο που σχηματίζει η οροφή της καδράρει τον ουρανό και το μακρινό τοπίο (βουνά). Το δάπεδο της αυλής διαμορφώνεται από ένα ανάγλυφο γεωμετρικό μοτίβο που αναδεικνύει το κινούμενο φως του ήλιου. Η πρόταση το ονομάζει “στοχαστικό δάπεδο”, αφού η κεντρική του λειτουργία είναι να αιχμαλωτίσει προσωρινά την προσοχή των επισκεπτών συγγενών στα λεπτόπλοκα σχέδιά του και να ανακουφίσει για λίγο το πνεύμα τους από τη δυσάρεστη τελετουργία του αποχωρισμού με τον νεκρό (πριν ή μετά την καύση).
Το μοτίβο του δαπέδου έχει αφενός έμμεσες αναφορές στο γεωμετρικό διάκοσμο των κεραμικών της αρχαϊκής περιόδου, αφετέρου ενσωματώνει σχήματα και σύμβολα οικεία στις περισσότερες θρησκείες και πολιτισμούς.
Εξελίσσεται σπειροειδώς και γίνεται πιο σύνθετο προς το κέντρο της αυλής. Η όψη της αυλής προς τη δύση διαμορφώνεται ως ένας διάτρητος τοίχος από εναλλασσόμενες σειρές κιβωτών τεφροδόχων. Έχουν μελετηθεί ώστε τα διάκενά τους να αφήνουν κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους τις ακτίνες του δυτικού ήλιου να εισχωρούν στην αυλή γράφοντας περίτεχνες σκιές στο δάπεδό της.
Στον πυρήνα του συγκροτήματος δημιουργείται η μικρή αυλή της καύσης σε άμεση σχέση με την αίθουσα τελετών και με τον κύριο χώρο των κλιβάνων αποτέφρωσης. Διαμορφώνεται λιτά, με λευκούς τοίχους και ρηχή δεξαμενή νερού στο δάπεδο. Η αυλή της καύσης φέρνει φως, και στοιχεία της εξωτερικής ατμόσφαιρας στον εσωτερικό χώρο που τελείται η καύση.
Οι αναλογίες και ο προσανατολισμός των τοίχων της (βορράς-νότος, ανατολή-δύση) της επιτρέπουν να λειτουργεί σαν ένα ηλιακό ρολόι, καθώς το πέρασμα των ωρών/εποχών γίνεται άμεσα αντιληπτό από τα διαφορετικά σχήματα που γράφουν οι σκιές.
Έτσι, η έναρξη της λειτουργίας του κέντρου, κάθε πρωί, συνοδεύεται με το ανατολικό φως που εισέρχεται απευθείας στον χώρο των κλιβάνων.
Το μέσον της ημέρας σημαίνεται όταν αρχίζει το φως να πέφτει στον ανατολικό τοίχο (απέναντι από τους κλιβάνους) και κατά το τέλος της ημέρας λειτουργίας το φως της δύσης σαν προβολέας φωτίζει μετωπικά τον ανατολικό τοίχο. Αυτή η χορογραφία φωτός-σκιάς είναι σχεδιασμένη να συνοδεύει καθημερινά την εργασία στους αποτεφρωτήρες.
Στη μικρή εσωτερική αυλή μπορούν να εισέλθουν και οι συγγενείς μετά την τελετή για να παρακολουθήσουν από εκεί εάν το επιθυμούν την καύση, ή ακόμα και για να διασκορπίσουν την τέφρα στη μικρή υδάτινη δεξαμενή που το νερό της επικοινωνεί και διαχύνεται στο εξωτερικό “τοπίο ενθύμησης.”
Το υδάτινο στοιχείο περιέχεται στον πυρήνα και τον περιβάλλει, μετατρέποντάς τον σε ένα είδος “νησιού” στην καρδιά του κέντρου. Εμφανίζεται στην είσοδο και συνοδεύει τους επισκέπτες μέχρι τον χώρο καύσης. Παράλληλα οι αυλακώσεις του δαπέδου στο κέντρο της αυλής συγκρατούν προσωρινά τα επιφανειακά νερά της βροχής αναδεικνύοντας το μοτίβο του δαπέδου, καθρεφτίζοντας τον ουρανό.
Στο κέντρο αποτέφρωσης η άφιξη του νεκρού και των συγγενών του συντελείται με διαφορετικούς τρόπους και χρονικότητες. Η πρόταση φροντίζει η τελετουργία αυτή να μπορεί να εξελιχθεί σύμφωνα με την επιθυμία των συγγενών ή του θανόντα.
Τοπίο ενθύμησης
Το “τοπίο ενθύμησης” οργανώνεται με ομόκεντρες καμπύλες χαράξεις που υλοποιούνται ως σειρές ήπιων λόφων των οποίων το μέγεθος αυξάνεται αναλόγως με την απόσταση τους από την είσοδο του τύμβου, εντείνοντας έτσι την αμφιθεατρική κλίση της γενικής διαμόρφωσης και ενισχύοντας την αίσθηση προστασίας/εσωτερικότητας/εσωστρέφειας και ησυχίας που οφείλει να παρέχει το “τοπίο ενθύμησης.”
Οι αρχιτέκτονες οραματίστηκαν ότι το τοπίο την άνοιξη θα γεμίζει με αγριολούλουδα, ενώ το καλοκαίρι η φύτευση θα ξεραίνεται και θα ακολουθεί τον φυσικό κύκλο.
Το “τοπίο ενθύμησης” καλείται να λειτουργήσει σε δυο επίπεδα.
Καταρχήν ως ένα τελετουργικό πεδίο περιπάτου, όπου μπορούν οι συγγενείς των νεκρών να συνδέσουν την ενθύμηση του αγαπημένου τους με ένα τόπο, και να το εντάξουν με τον τρόπο και την περιοδικότητα που επιθυμούν στην καθημερινότητα τους.Ταυτόχρονα το τοπίο ενθύμησης προσφέρεται σαν ένα πεδίο διασποράς ή ενταφιασμού της τέφρας.
Στόχος της συνολικής πρότασης είναι να καλύψει όλες τις καταγεγραμμένες πιθανές επιθυμίες διάθεσης της τέφρας σε οριοθετημένο χώρο από τους συγγενής ή από τον ίδιο τον ίδιο τον νεκρό.
Στοιχεία έργου
Τίτλος πρότασης Τύμβος φωτός
Διαγωνισμός Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών για το Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών (ΚΑΝ) και Αποτέφρωσης Οστών
Διάκριση Α’ Βραβείο
Ομάδα μελέτης Σ. Ανδρικόπουλος, Κ. Γρίβας, Α. Στράτου
Συνεργάτης Ξ. Κέκκος
READ ALSO: Η πρόταση των Zaha-Hadid Architects στο διαγωνισμό για το "ΝΕΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΠΑΡΤΗΣ"