ΕΣΩ 2024, ‘Down To Earth’ // Ο απολογισμός: ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στο Νέο Κλιματικό Καθεστώς

12 κοσμοπολίτες ομιλητές, 3 σημαντικοί εγχώριοι βραβευθέντες δημιουργοί και στοχαστές και 2 διακεκριμένοι απονεμητές συνέθεσαν το φετινό παλίμψηστο της 12ης ημερίδας ΕΣΩ: ‘Πίσω στη Γη’ που έλαβε χώρα την Τετάρτη 22 Μαΐου 2024 στην αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.

-από την Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου

Στη σκηνή της ΕΣΩ 2024, με αγγλικό τίτλο ‘Down to Earth’, οι Αρετή Μαρκοπούλου, Στέλλα Πιερή, Πάνος Δραγώνας, Κωνσταντίνος Πανταζής, Εριέτα Αττάλη, Ora ïto, Andreas Fries, Ryan Neiheiser, Δημήτρης Παπανικολάου, Όλγα Τουρλουμούση, Olaf de Nooyer και Jette Cathrin Hopp τοποθετήθηκαν, με διαλεκτικούς όρους, αντλώντας, άμεσες και έμμεσες, αναφορές από το ομότιτλο βιβλίο του Γάλλου φιλόσοφου, ανθρωπολόγου και κοινωνιολόγου Bruno Latour πάνω στο ρόλο της αρχιτεκτονικής στο Νέο Κλιματικό Καθεστώς, που διαγράφεται οικουμενικά στη διασταύρωση των κλιμακούμενων ανισοτήτων, της γενικευμένης πολιτικής αποσταθεροποίησης και της παγκοσμιοποίησης.

Ξεδιπλώνοντας κομμάτια της ερευνητικής και δημιουργικής πορείας τους, από την Ευρώπη μέχρι την Αμερική, την Ασία και την Αφρική, οι ομιλητές μοιράστηκαν με το κοινό της ΕΣΩ τους προβληματισμούς και τις καινοτόμες προτάσεις τους για το πως να επιστρέψουμε, με συνείδηση και ενσυναίσθηση, ως όντα πολιτικά «πίσω στη γη», στο έδαφος που μας γέννησε κι έθρεψε χιλιάδες χρόνια τώρα, επανεφευρίσκοντας νέους τρόπους και μέσα για να το κατοικήσουμε ξανά όλοι μαζί σε μια διαμοιρασμένη, συμπεριληπτική, κοινή ζωή.

Την ημερίδα συμπλήρωσε και εμπλούτισε, για μια ακόμη χρονιά, η 6η απονομή των Βραβείων Συνολικής Προσφοράς Archisearch – Archisearch Lifetime Achievement Awards – που, φέτος, ξεχώρισαν και επιβράβευσαν τους αρχιτέκτονες, δασκάλους, διανοούμενους, στοχαστές Τάσο Μπίρη και Μανόλη Κορρέ καθώς και την σπουδαία, κορυφαία στην τέχνη της, εγχώρια αλλά και διεθνώς, κεραμοπλάστρια Ελένη Βερναδάκη για την εξέχουσα συμβολή τους στην εξέλιξη και διαμόρφωση της θεωρητικής και υλοποιημένης αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής πράξης και πρακτικής στη χώρα. Με ποιητική, λυρική διάθεση ο αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Δρ Παναγιώτης Πάγκαλος και ο αρχιτέκτονας και ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Δρ Ανδρέας Κούρκουλας προλόγισαν και παρέδωσαν τα βραβεία στους Τάσο Μπίρη, Ελένη Βερναδάκη και Μανόλη Κορρέ, αντίστοιχα.

Η ΕΣΩ 2024 πραγματοποιήθηκε σε καλλιτεχνική επιμέλεια & παραγωγή της Design Ambassador με επιμέλεια περιεχομένου από το Archisearch. Την εκδήλωση παρουσίασαν η Δανάη Μακρή, επικεφαλής περιεχομένου της Design Ambassador, και ο Νικόλας Μπαρελιέ, αρχιτέκτονας, ιδρυτής του στούντιο ένδυσης SCALA και μόνιμος συνεργάτης της Design Ambassador. Οι ρίζες της ημερίδας ΕΣΩ, για το design και την αρχιτεκτονική, χρονολογούνται πίσω στο 2012 όταν πραγματοποιήθηκε η πρώτη διοργάνωση του θεσμού από τον Δημήτρη Φακίνο του περιοδικού + design και τον Βασίλη Μπαρτζώκα του Archisearch.gr.

Στο πρώτο μέρος της ΕΣΩ 2024 οι εισηγήσεις της Αρετής Μαρκοπούλου, της Στέλλας Πιερή, του Πάνου Δραγώνα, του Κωνσταντίνου Πανταζή, της Εριέτας Αττάλη, του Ora ïto και του Andreas Fries μας ταξίδεψαν σε πρωτοποριακές τεχνολογικές αρχιτεκτονικές εφαρμογές και τολμηρούς διεπιστημονικούς στοχασμούς και προτάσεις, στην αλληλοτομία τέχνης και αρχιτεκτονικής, από την Βαρκελώνη, το Πήλιο και την Αθήνα μέχρι το Τόκυο, τη Νέα Υόρκη, το Αλγέρι, τη Μασσαλία και την Βασιλεία της Ελβετίας. 

‘Mining Matter’ για την Αρετή Μαρκοπούλου, «αστική εξόρυξη» σε ελεύθερη απόδοση, και η προτροπή να δούμε την βιωσιμότητα στην αρχιτεκτονική μέσα από το πρίσμα της αφθονίας. «Μπορούμε να στρέψουμε την προσοχή μας στην Ανθρωπόσφαιρα ως πηγή επεξεργασμένων αγαθών, αντί απλώς ως προορισμό επεξεργασμένων αγαθών;»

Οι πόλεις αντιμετωπίζονται ως γιγαντιαία ορυχεία όπου τα αστικά απόβλητα ανακυκλώνονται για να γίνουν, εκ νέου, οικοδομικά υλικά.

‘Touched’ για τη Στέλλα Πιερή των Pieris Architects στην παρουσίαση μιας, δομικά, ευαίσθητης αρχιτεκτονικής αφήγησης με οικοσυναισθηματική νοημοσύνη. ‘Το Μέλλον που γίνεται Παρόν’ από τον Πάνο Δραγώνα, ιδρυτή του Dragonas Studio, και καλωσήρθατε στο πρότζεκτ ΜΕΛΛΟΝ, μια μεταφυσική χωροχρονική ενότητα, με ανοιχτή δομή, που μένει και επιμένει να (ανα)σχεδιαστεί.

‘Η Τέχνη της Προσαρμογής’ από τον Κωνσταντίνο Πανταζή των ‘one of a kind’ Point Supreme που ανακηρυχθήκαν, το 2024, ως το καλύτερο αρχιτεκτονικό γραφείο για έργα κατοικίας στον κόσμο από το περιοδικό Monocle. Ακολουθώντας τα ίχνη μιας μυσταγωγικής αρχιτεκτονικής διαδρομής, που εμβυθίζει τους χρήστες στην ιστορία της παράδοσης του ελληνικού και όχι μόνο πολιτισμού, ο Κωνσταντίνος Πανταζής όρισε την βιωσιμότητα στην αρχιτεκτονική σκέψη και στο σχεδιαστικό ύφος και ήθος του γραφείου ως την ανάληψη πολιτικής ευθύνης για την δημιουργία μιας ατμόσφαιρας συλλογικής γιορτής και συντροφικότητας.

Κριτικά ευφάνταστες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις, με «ότι μας είναι ήδη διαθέσιμο», ανακυκλώνουν και ενσωματώνουν το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον των κτηρίων και των πόλεων.

‘Γεωγραφίες Φωτός’ μεταξύ φύσης και αρχιτεκτονικής μέσα από την, συγκινητικά, αυτοβιογραφική αφήγηση της κορυφαίας φωτογράφου Εριέτας Αττάλη η οποία διηγήθηκε την εξέλιξη της δημιουργικής της πορείας από την θάλασσα και την έρημο μέχρι τους αρχαιολογικούς χώρους, ως τόπους μνημονικής οικειότητας, και την αρχιτεκτονική του ξύλου και του γυαλιού του Kengo Kuma.

Μια ιδιαίτερα προσωπική αφήγηση ακολούθησε, στη σκηνή της ΕΣΩ, αυτή τη φορά από τον εκκεντρικό Γάλλο σχεδιαστή Ora ïto ο οποίος μας ταξίδεψε «ανάμεσα από τα σύννεφα», στο δώμα της Cité Radieuse του Le Corbusier, σ’ ένα αρχιτεκτονικό γλυπτό όπου, τα τελευταία χρόνια, λειτουργεί το ΜΑΜΟ, ένα κέντρο για τις τέχνες και το design.

Μια ανάσα πριν τις βραβεύσεις, ‘Small Decisions, Big Impact’ από τον Andreas Fries, Senior Partner των Herzog & de Meuron και υπεύθυνο των έργων του γραφείου στην Ελλάδα, ο οποίος εντόπισε τον βιώσιμο σχεδιασμό στον πυρήνα της σχεδιαστικής ηθικής του γραφείου μέσα από την παρουσίαση τριών έργων του στην ευρύτερη περιοχή της Βασιλείας στην Ελβετία.

Σε κλίμα συγκίνησης και δημιουργικής αναπόλησης διεξήχθησαν οι βραβεύσεις Archisearch Lifetime Achievement Awards. Ο Παναγιώτης Πάγκαλος και ο Ανδρέας Κούρκουλας  απένειμαν τους χαρακτηριστικούς οβελίσκους, δια χειρός Valentino Marengo και παραγωγής Urbi et Orbi, στους Ελένη Βερναδάκη, Τάσο Μπίρη και Μανόλη Κορρέ, αντίστοιχα. «Η ιστορία του ανθρώπου είναι γραμμένη με πηλό», υπογράμμισε ο Παναγιώτης Πάγκαλος, παραθέτοντας τα λόγια του Bernard Leach, Βρετανού πατέρα του studio ceramics, για να φωνάξει στη σκηνή την γυναίκα κεραμοπλάστρια «που έγραψε την ιστορία της καλλιτεχνικής κεραμικής στην Ελλάδα» μέσα στο πρότυπο εργαστήριο που σχεδίασε, ειδικά, για εκείνη ο οραματιστής του ελληνικού μοντερνισμού, Τάκης Ζενέτος. Άπλετο φως, βιομηχανική αισθητική, δυναμικοί και ευμετάβλητοι χώροι ωθούν την Ελένη Βερναδάκη να γίνει η πλέον επιδραστική Ελληνίδα κεραμοπλάστρια της εποχής μας.

Ελένη Βερναδάκη: «Στις κεραμικές συνθέσεις που έκανα για κτήρια είχα την τύχη να συνεργαστώ με σπουδαίους αρχιτέκτονες και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. Ευχαριστώ όλους!».

«Για τον Τάσο, το διαλεκτικό σχήμα θέσης-αντίθεσης και η αντίστιξη μεταξύ λογικής και πάθους γεννά συν-θέσεις που πάλλονται από ενέργεια», σημείωσε ο Παναγιώτης Πάγκαλος καλώντας στη σκηνή της ΕΣΩ τον ανατρεπτικό και ρηξικέλευθο αρχιτέκτονα που «από νωρίς αναζήτησε την αναδιοργάνωση ενός αρχιτεκτονικού συντακτικού που θα εμβολιάζει τη δομή με κεντρική ιδέα, συνθετική και κατασκευαστική δομή».

Τάσος Μπίρης: «Γι’ αυτό παίρνουμε το βραβείο, κατά βάθος, γιατί λειτουργούμε σαν ένα είδος σταθερής παρακαταθήκης παρά τις δικές μας τις τρέλες. (…) Το τέλος είναι γνωστό. Το θέμα είναι μέχρι το τέλος πως νιώθει κανείς. Να σας πω, λοιπόν, οτι νιώθω καλά μετά από αυτά που είδατε. Νιώθω το χειροκρότημα να είναι ειλικρινές γιατί πληρωθήκανε αυτά με αγώνα μεγάλο.».

«Για τους μεγάλους, για τους ελεύθερους, για τους γενναίους, τους δυνατούς, αρμόζουν τα λόγια τα μεγάλα, τα ελεύθερα, τα γενναία, τα δυνατά.» Με τους στίχους του σπουδαίου Νίκου Εγγονόπουλου, ο Ανδρέας Κούρκουλας υποδέχθηκε στην σκηνή της ΕΣΩ τον μηχανικό, τον αρχιτέκτονα, τον ερευνητή, ακαδημαϊκό και δάσκαλο που μας σύστησε, απ’ την αρχή, με τα γυμνά του χέρια, των Αθηναίων Ακρόπολις μέσα από την μεθοδική προσήλωση, την ατέρμονη αναζήτηση και την σκληρή δουλειά.

Μανόλης Κορρές: «Η αρχιτεκτονική είναι μια ειδικότητα, σε μεγάλο βαθμό καλλιτεχνική, διαφέρει όμως από τις άλλες παρόμοιες κατά το ότι δεν είναι προσωποκεντρική. Βεβαίως, πάντα υπάρχει ένας αρχιτέκτων που συλλαμβάνει το πράγμα αλλά ενεργεί η αρχιτεκτονική σ’ ένα πλαίσιο κανονιστικό από τους οικοδομικούς κανονισμούς μέχρι την υποχρεωτική συνεργασία με άλλες ειδικότητες. Γι’ αυτό το λόγο το αποτέλεσμα ποτέ δεν είναι κάτω του μετρίου. Είναι η σύγκλιση πολλών προσπαθειών οι οποίες στο τέλος έχουν αυτό το αποτέλεσμα, το χτισμένο περιβάλλον. (…) Στη διδασκαλία, στο Πολυτεχνείο, προσπαθήσαμε να εξερευνήσουμε την πορεία της αρχιτεκτονικής μέσα στις χιλιετίες αναζητώντας τα κοινά σημεία για το πως η φύση (κλίμα, τόπος κλπ.) και η ιστορία (πολιτισμός, χαρακτήρας, τοπικά ιδιώματα), αυτά τα δύο μαζί, προσδιορίζουν όχι μόνο την αρχιτεκτονική αλλά κυρίως την κοινωνία η οποία παράγει αυτή την αρχιτεκτονική. Και η αρχιτεκτονική, με τη σειρά της, συμβάλει σε αυτή την συνδιαμόρφωση.».

Μετά από ένα σύντομο διάλειμμα, το κοινό παρακολούθησε τον Ryan Neiheiser των Neiheiser Argyros στην αναζήτηση εναλλακτικών περιγραφών, ‘Alternate Descriptions’. Ξετυλίγοντας, βήμα βήμα, την εννοιολογική, πολυπαραγοντική και γεμάτη αναφορές συνθετική διαδικασία του γραφείου, μέσα από 4 υλοποιημένα παραδείγματα στην Αθήνα και το Λονδίνο, ο Neiheiser υπερθεμάτισε πως υπάρχει μόνο ένας τρόπος να επιστρέψουμε πίσω στη γη: κατανοώντας το τοπικό σε παραλληλία και όχι σε αντιδιαστολή με τον κόσμο ολόκληρο.

‘Χώρος, Πληροφορία και Συνύπαρξη’ από τον Δημήτρη Παπανικολάου, ιδρυτή του Urban Synergetics Lab, ο οποίος παρουσίασε την διαχείριση της πληροφορίας ως ένα αμιγώς πολιτικό ζήτημα που, αναπόφευκτα, οδηγεί σε έναν δεύτερο μοντερνισμό εντός του οποίου αποστολή του αρχιτέκτονα του υπερδιασυνδεδεμένου κόσμου δεν είναι άλλη από την απόδοση μορφής στη συναρτησιακή δομή του υπολογιστή.

‘What Really Matters’ από τους Όλγα Τουρλουμούση και Olaf de Nooyer από την Ελλάδα και την Ολλανδία, αντίστοιχα, που συνυπάρχουν δημιουργικά κάτω από την συνθετική στέγη του Renzo Piano Building Workshop (RPBW). Μεταφέροντας μας σ’ ένα νοερό ταξίδι από το ΚΠΙΣΝ στην Αθήνα, στο NEMO Science Museum στο Άμστερνταμ και στο California Academy of Sciences στο Σαν Φρανσίσκο για να προσγειωθούμε σε ένα από τα τρία νοσοκομειακά κτήρια, προσφορά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, στη Σπάρτη, οι αρχιτέκτονες υπερθεμάτισαν την δέσμευση του RPBW για την δημιουργία περιβαλλοντικά φιλικών και έξυπνων κτηρίων που διευρύνουν τα όρια του βιώσιμου και αειφόρου σχεδιασμού, παγκοσμίως.

Τελευταία τοποθέτηση της ημέρας, ‘Designing the Future’ από την Jette Cathrin Hopp, διευθύντρια του αρχιτεκτονικού γραφείου Snøhetta για έργα στην Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμη μια συναρπαστική εξερεύνηση σε τρεις διαφορετικούς ηπείρους. Από την Αφρική και την εμβληματική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο, στην Ευρώπη και την Όπερα του Όσλο στη Νορβηγία, κτήριο-τοπόσημο της πόλης πια, μέχρι τις ΗΠΑ και τον ανασχεδιασμό της θρυλικής Times Square στη Νέα Υόρκη, την πλατεία με την μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στον πλανήτη, οι Snøhetta οραματίζονται και σχεδιάζουν για ένα κοινό μέλλον όπου η κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική ισορροπία ανάμεσα στη Γη, στην ανθρωπότητα και στον έμβιο πλανήτη ορίζουν μια ποιοτική συλλογική ζωή.

‘Ο καθένας από εμάς αντιμετωπίζει το ακόλουθο ερώτημα: εξακολουθούμε να τρέφουμε όνειρα διαφυγής ή αρχίζουμε να αναζητούμε ένα έδαφος όπου εμείς και τα παιδιά μας μπορούμε να κατοικήσουμε;’, σημειώνει ο Latour βάζοντας στα χέρια της καθεμίας και του καθένα από εμάς την ευθύνη για την υπεράσπιση ενός βιώσιμου μέλλοντος συντροφικής συνύπαρξης.

Την ώρα που η ανθρωπότητα υποφέρει από την έλλειψη κοινού τόπου και προσανατολισμού, η ΕΣΩ 2024 ολοκληρώθηκε προσφέροντας έναν χάρτη από διορατικές προτάσεις που κοιτάζουν τη Γη, ξανά από την αρχή, σαν την οικουμενική πατρίδα που έχουμε ανάγκη. Και η αρχιτεκτονική θα παίξει καθοριστικό ρόλο σε αυτό.

Στοιχεία διοργάνωσης
Τίτλος ημερίδας  ΕΣΩ 2024 – DOWN TO EARTH
Τυπολογία  Συνέδριο, Ημερίδα Αρχιτεκτονικής & Σχεδιασμού
Τοποθεσία  Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Ημερομηνία  Τετάρτη 22 Μαΐου 2024

Χορηγοί
ΠΛΑΤΙΝΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  GLM OUTDOOR SOLUTIONS
ΧΡΥΣΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  ORAMA MINIMAL FRAMES
ΑΣΗΜΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  EUROPA
ΧΑΛΚΙΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  ELVIAL
ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  LAFARGE
ΜΕΓΑΛΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ  ELTOP, ΚΕΒΕ, TEXTURES AND TILES, SIFAKIS GLASS CONSTRUCTIONS, ΚΥΠΡΙΩΤΗΣ, KIMISOO, FRANKE, STO INTERNATIONAL, BRATTI, VERNOLIN DEFTEREOS, ARCHITEXTURE, BENJAMIN MOORE, NEOKEM, FURNITURE GALLERY, GRUPPO CUCINE, ISOMAT, MARMOURIS, SATO, STORMY SA, NAFPLIOTIS GLASS, URBI ET ORBI, MOLESKINE, ETHIMO, KLEEMANN, KALOTARANIS, AVE, TECHNOGYM, THE GREEN OFFICE.

Δημιουργία Περιεχομένου & Χορηγός Επικοινωνίας  Archisearch.gr
Διεύθυνση Παραγωγής & Καλλιτεχνική Επιμέλεια  Design Ambassador
Φωτογραφία  Αφροδίτη Χουλάκη, Curated by Design Ambassador