ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΦΙΞ ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ ΤΑΤΕ MODERN

Και μένα με κούρασε το αδιάκοπο μοιρολόι για την Αθήνα – άλλωστε πρόκειται για τον τόπο που ζω και εργάζομαι, όπως και να το κάνουμε είναι η πόλη που αγαπώ. Όμως, πιο πολύ με έχει κουράσει το γεγονός ότι σε αυτήν την πόλη σχεδόν τίποτε δεν αλλάζει προς το καλύτερο. Το αντίθετο. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, είμαστε αναγκασμένοι να επιστρέψουμε στην πραγματικότητα.

 

Αν συμφωνήσουμε ότι αρχιτεκτονική είναι η τέχνη μεταβολής του τοπίου, φυσικού ή αστικού, με την έννοια του προσδιορισμού μιας δομημένης τάξης στο χώρο, η πρόκληση ενός ουσιαστικού διαλόγου με το περιβάλλον μας, μέσω της αρχιτεκτονικής, μοιάζει να μας αφήνει τους Έλληνες παγερά αδιάφορους.

Το τελευταίο διάστημα, μετακινούμαι συχνά προς τη δυτική αττική ακτή για επαγγελματικούς λόγους, έχοντας την ευκαιρία να παρακολουθώ εκ του σύνεγγυς την εξέλιξη του έργου του Renzo Piano στο Φαληρικό Δέλτα και, αντίστοιχα, τη μη-εξέλιξη του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στο πρώην εργοστάσιο ΦΙΞ.

Σε μια πόλη, όπως η Αθήνα, η οποία στερείται ισχυρών τοπόσημων – όπου ακόμη και η ιστορική μνήμη είναι εγκεφαλική, καθώς σχεδόν κάθε απτό ίχνος της έχει πια χαθεί – το δίπολο των κτιρίων του ΕΜΣΤ και της Εθνικής Βιβλιοθήκης-Λυρικής Σκηνής, επί του ίδιου μάλιστα οδικού άξονα, της λεωφόρου Συγγρού, αποτελεί ένα ιδιότυπο “case study” σχετικά με την τύχη των landmarks στον αστικό ιστό της ελληνικής πρωτεύουσας.

 

Αδυνατούμε να κατανοήσουμε ότι αυτό που συνήθως γοητεύει σε ένα αστικό κέντρο τους κατοίκους και επισκέπτες του είναι ότι η πόλη αφηγείται, ότι έχει κάτι να διηγηθεί, τόσο μέσω των κτιρίων της, των παλαιότερων και των νεότερων, όσο και στη μεγάλη κλίμακα, μέσα από την πολεοδομική της διάρθρωση.

 

 

Αρνούμενος να δεχτεί τη μίζερη πραγματικότητα της μεταπολεμικής Αθήνας, ο οραματιστής Τάκης Ζενέτος αγωνίστηκε με πάθος για την υλοποίηση πρωτοποριακών στόχων, όπως ήταν η χρήση της προηγμένης τεχνολογίας, επίσης της προκατασκευής, η εξοικονόμηση ενέργειας, ο ηλιασμός και η ηλιοπροστασία, η ηλεκτρονική πολεοδομία. Με τη γόνιμη φαντασία του, δημιούργησε ορόσημα ποιοτικής αρχιτεκτονικής και ένα τέτοιο ορόσημο ήταν αναμφισβήτητα το εργοστάσιο του ΦΙΞ.

Δεν θα σταθώ στο τελικό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα του ΕΜΣΤ, εξάλλου ακόμη δεν έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα, όμως αυτό που μέχρι και σήμερα δεν μπορώ να μεταβολίσω στο μυαλό μου είναι ο «τραυματισμός» του κτιρίου του πρώην εργοστασίου όταν «αρμοδίως» αποφασίστηκε τμήμα του να κατεδαφιστεί.

 

Το ΦΙΞ εκπροσωπούσε –δεν μπορεί να το πράξει πλέον– ένα από τα σπουδαία ευρωπαϊκά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής σε αστικό περιβάλλον, μέχρι που γκρεμίστηκε σημαντικό μέρος του, προκειμένου να διευκολυνθούν τα έργα του υπό κατασκευή τότε μετρό. Ενόσω, λοιπόν, το συγκρότημα της Εθνικής Βιβλιοθήκης-Λυρικής Σκηνής του Ιταλού αρχιτέκτονα πλησιάζει στην ολοκλήρωσή του, για το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ο χρόνος έχει κυριολεκτικά και μεταφορικά σταματήσει.

Στον αντίποδα της περίπτωσης ΦΙΞ, η περίφημη Tate Modern του Λονδίνου θα μπορούσε να είχε λειτουργήσει για μας ως αυτονόητο παράδειγμα. Η Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Τate δημιουργήθηκε στο κτίριο που παλαιότερα στεγαζόταν ο Σταθμός Παραγωγής Ενέργειας Bankside – έργο του Giles Gilbert Scott, ο οποίος μεταξύ άλλων είχε σχεδιάσει την Αγγλικανική Καθεδρική Εκκλησία του Λίβερπουλ και το γνωστό κόκκινο λονδρέζικο τηλεφωνικό θάλαμο.

 

 

Το εργοστάσιο του Bankside έκλεισε το 1981, ενώ το 1993 η Πινακοθήκη Tate ανακοίνωσε ότι ο πρώην Σταθμός θα φιλοξενούσε στο εξής τη συλλογή μοντέρνας τέχνης. Το κτίριο τροποποιήθηκε, με σεβασμό στην ιστορία του και πρωτοτυπία σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη επέμβαση, από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Herzog & de Meuron. Σήμερα είναι η πιο δημοφιλής Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Αγγλίας και το τρίτο δημοφιλέστερο Μουσείο της.

 

Το εμπνευσμένο έργο του Τάκη Ζενέτου, το ΦΙΞ, στην αρχική του μορφή και διάσταση, θα μπορούσε κάλλιστα να είχε αποτελέσει τη χωρική αφορμή για τη δημιουργία ενός αθηναϊκού κέντρου μοντέρνας τέχνης, γιατί όχι παγκόσμιας εμβέλειας, εφάμιλλο της Tate Modern. Όμως, ως μικρόνοες που είμαστε, κλωτσήσαμε τη μεγάλη αυτήν ευκαιρία, απαξιώνοντας ταυτόχρονα ένα από τα πιο σημαντικά νεότερα μνημεία της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας.

 

Η εξέλιξη της Αθήνας μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η σημερινή της κατάσταση αποκαλύπτονται πλέον με δραματικό τρόπο στον ανυποψίαστο επισκέπτη της. Τα φιλόδοξα πολεοδομικά οράματα δεν είχαν τελικά κανένα αποτέλεσμα, καθώς έμεναν ως συνήθως στα χαρτιά. Οι προσπάθειες περιορίστηκαν σε εξωραϊστικού χαρακτήρα επεμβάσεις, χωρίς σχέδιο, χωρίς πνοή, δεδομένης της αδυναμίας για μια συνολική ρύθμιση που θα ήταν σε θέση να αποδώσει στην ελληνική πρωτεύουσα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά μιας βιώσιμης ευρωπαϊκής μητρόπολης.

 

Η αρχιτεκτονική, από τη μεριά της, δεν είναι εύκολο να αναβαθμίσει από μόνη της την αθηναϊκή αστική εικόνα, καθώς τα κτίρια αποκτούν ρόλο μόνον όταν εντάσσονται σε ένα πολεοδομικά συγκροτημένο πλαίσιο.

Πέρα όμως απ’ όλα αυτά, η Αθήνα ακόμη και όταν της προσφέρεται απλόχερα η ευκαιρία, όπως αυτή του πρώην εργοστασίου ΦΙΞ, δεν είναι σε θέση να διαμορφώσει ελκυστικούς «πόλους» που θα μπορούσαν να συμβάλουν σταδιακά σε μια ευρύτερη αναμόρφωση του αστικού της τοπίου και, ταυτόχρονα, να τη διαφημίσουν διεθνώς -ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, τα πολλαπλά οφέλη που θα εισέπραττε ο κλάδος του τουρισμού. Αντίθετα, χρόνο με το χρόνο το κέντρο της αποδυναμώνεται όλο και περισσότερο από κτίρια ιστορικής αξίας, συμβολικής προβολής και σύγχρονου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος.