ΕΣΩ 2024: "DOWN TO EARTH" // Παναγιώτης Πάγκαλος: Για την Ελένη Βερναδάκη και τον Τάσο Μπίρη

Στην 6η απονομή των Βραβείων Συνολικής Προσφοράς Archisearch – Archisearch Lifetime Achievement Awards, η οποία διεξήχθει στα πλαίσια του ΕΣΩ 2024 ‘DOWN TO EARTH’, ο Παναγιώτης Πάγκαλος, αρχιτέκτονας και καθηγητής του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, απένειμε τα βραβεία στην κεραμοπλάστρια Ελένη Βερναδάκη και τον αρχιτέκτονα και καθηγητή Τάσο Μπίρη. Ο Παναγιώτης Πάγκαλος κάλεσε τους βραβευθέντες στην σκηνή της Αίθουσας Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών αφού μοιράστηκε λίγα λόγια για τις ζωές και τις πολλαπλές αξίες και τα νοήματα του έργου τους. 

Διαβάστε περισσότερα για την ημερίδα ΕΣΩ 2024, ‘Down To Earth’: ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στο Νέο Κλιματικό Καθεστώς, εδώ!

-κείμενο από τον Παναγιώτη Πάγκαλο

για την Ελένη Βερναδάκη

«Η ιστορία του ανθρώπου είναι γραμμένη με πηλό» είχε γράψει ο Bernard Leach, εμβληματικός εκπρόσωπος του studio ceramics. Στην περίπτωση της Ελένης Βερναδάκη μπορούμε, χωρίς υπερβολή, να πούμε πως «έγραψε την ιστορία της καλλιτεχνικής κεραμικής στην Ελλάδα».

Γεννημένη στα Χανιά το 1933, στα 18 της έρχεται στην Αθήνα για να εργαστεί, ενώ στα τέλη του ’56 παίρνει την τολμηρή απόφαση να πάει στο Λονδίνο. Εκεί σπουδάζει στο εργαστήριο κεραμικής του Hammersmith College of Art and Architecture για να γίνει — όπως η ίδια προσδιορίζει την καλλιτεχνική της ταυτότητα— «just a potter». Μια κεραμοπλάστρια, που έκτοτε και για περισσότερο από μισό αιώνα θα αφοσιωθεί στην κεραμική τέχνη, δημιουργώντας αντικείμενα, κεραμοπλαστικές φόρμες, επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις για κτήρια, ενώ θα πειραματιστεί και με άλλα υλικά, όπως το μάρμαρο και το μέταλλο.

Εμείς εδώ σήμερα βραβεύουμε την Ελένη Βερναδάκη για τη σφραγίδα της στις αρχιτεκτονικές εφαρμογές της κεραμικής και για τις συνθέσεις που φιλοτέχνησε σε εμβληματικά δημόσια αλλά και ιδιωτικά κτήρια, μια πτυχή της δουλειάς της που ακόμη παραμένει λιγότερο γνωστή στο ευρύ κοινό.

Το πρώτο έργο που αναλαμβάνει να σχεδιάσει και να εκτελέσει είναι η σύνθεση από 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες για το κτήριο του πρώην Κρατικού Αερολιμένα Αθηνών (το γνωστό σε όλους μας Ανατολικό Αεροδρόμιο) σε σχέδια του Eero Saarinen στο Ελληνικό.

Έργο μνημειακό και ταυτόχρονα προσιτό και αδρό, συνομιλεί αρμονικά με τη γεωμετρία του κτηρίου. Πρόσφατα, στο πλαίσιο της έρευνας για τη μονογραφία της καλλιτέχνιδας, το έργο ήρθε πάλι στο φως, αφού είχε καλυφθεί από γυψοσανίδες κάπου στη δεκαετία του ’80, και σήμερα μαζί με το κτήριο του Saarinen προστατεύεται ως Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Θα ακολουθήσουν πολλά ακόμη έργα σε δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, στο Porto Hydra, σε κτήρια του ΕΟΤ, σε τραπεζικά ιδρύματα, για τα οποία η Βερναδάκη θα συνεργαστεί με κορυφαίους Έλληνες αρχιτέκτονες, τον Θύμιο Παπαγιάννη, τη Σουζάνα και τον Δημήτρη Αντωνακάκη, τον Αλέξανδρο Τομπάζη, τον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη, τον Αντώνη Λαμπάκη και άλλους. Καθοριστική, όμως, θα είναι και η συνεργασία της με τον Τάκη Ζενέτο, ο οποίος σχεδίασε το εργαστήριό της στην Κάντζα, έργο επίσης χαρακτηρισμένο ως Μνημείο Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Σε αυτό το, βιομηχανικής αισθητικής κτήριο, η Βερναδάκη θα εργαστεί με νέους όρους.

Η αρχιτεκτονική του Ζενέτου θα ανοίξει νέες κατευθύνσεις στη σκέψη της δημιουργού. Το εκτεταμένο ύψος του εσωτερικού χώρου, το άπλετο φως, η ανοικτή κάτοψη και ο εξοπλισμός με μεγάλους κλιβάνους, θα της επιτρέψουν να εισαγάγει, χωρίς περιορισμούς, τα δυναμικά και μεγάλης κλίμακας μεγέθη στα αντικείμενά της, να πλάσει με τον πηλό τολμηρές φόρμες και να καθιερώσει, έστω και εάν τότε δεν γινόταν εύκολα κατανοητό από την καλλιτεχνική κοινότητα στην Ελλάδα, την κεραμική τέχνη ως ένα σύνθετο και εκτεταμένο πεδίο εκφραστικών δυνατοτήτων.

Και σίγουρα, πριν από το πέρασμά της, ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να αντιληφθούμε τον πηλό ως ένα σύγχρονο υλικό δημιουργίας.

για τον Τάσο Μπίρη

Μεγάλωσε σε περιβάλλον αρχιτεκτόνων, αλλά ποτέ δεν αποδέχτηκε παθητικά τις έτοιμες συνταγές. Από νωρίς αναζήτησε την αναδιοργάνωση ενός αρχιτεκτονικού συντακτικού που θα εμβολιάζει τη μορφή με κεντρική ιδέα, συνθετική και κατασκευαστική δομή. Για τον Τάσο, το διαλεκτικό σχήμα θέσης – αντίθεσης και η αντίστιξη μεταξύ λογικής και πάθους, γεννά Συν-Θέσεις που πάλλονται από ενέργεια. Η εξισορρόπηση των αντιθέτων πραγματώνεται σε ένα ανώτερο επίπεδο, εκεί που ο Απόλλωνας προσφέρει το φως της αυτοκυριαρχίας ως αντίδοτο στην ορμή του Διόνυσου.

Μια ζωή χωρίς αντιθέσεις, χωρίς συγκρούσεις, χωρίς αντιπαραθέσεις δεν μπορεί να είναι δημιουργική.

Πνεύμα ανήσυχο, πολέμησε με επιχειρήματα ενάντια στις βεβαιότητες και τους χρησμούς, στα περίπου 40 χρόνια διδακτικής δράσης του στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ακολουθώντας τη Σωκρατική οδό στη διδασκαλία του, επιχείρησε περισσότερο να θέτει ερωτήματα αντί να διατυπώνει απαντήσεις.

Όπως ο ίδιος υποστηρίζει, οι φοιτητές για να συνθέσουν έχουν ανάγκη από μια διαδρομή διαδοχικών βηματισμών και μια θεωρητική γλώσσα.

Όμως, πριν από κάθε στοχασμό θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι δεν βρίσκονται όλα τα πράγματα έξω από μας. Τα περισσότερα υπάρχουν ήδη εντός μας, στο ασυνείδητο. Η μορφή σκεπάζει τη δομή. Γι’ αυτό απαιτείται ένα ξετύλιγμα, μια απλοποίηση, μια επιστροφή στις βασικές αρχές.

Έτσι γεννήθηκαν στη σκέψη του Τάσου τα «Αρχέτυπα», που μας υποδεικνύουν ότι το ανθρώπινο σώμα εκφράζει τον χώρο καλύτερα από τις λέξεις. Φράσεις του όπως «Την αρχιτεκτονική την έχουμε ήδη μέσα μας», «Ο αντίχειρας είναι το πρωταρχικό εργαλείο του ανθρώπου», «η αγκαλιά έχει πολιτικό νόημα», «οι χειρονομίες μιλούν για όσα το στόμα αδυνατεί να πει», «δεν χρειαζόμαστε μόνο το φως, αλλά και το σκοτάδι», μαρτυρούν έναν πρωτόγνωρο και αντισυμβατικό τρόπο σκέψης.

Με καταγωγή προγόνων από Κάρυστο και ορεινή Αρκαδία, συνδυάζει τα έντονα συναισθήματα με τον σεβασμό στον κανόνα, την πειθαρχία με την κατανόηση, την πυγμή με την τρυφερότητα. Αμφίρροπες δυνάμεις συνθέτουν μια δυναμική προσωπικότητα, που αναζήτησε από τη θέση του δασκάλου να προκαλέσει γόνιμες παλινδρομήσεις σε όποιον συναντούσε στο πέρασμά του. Η υψηλή επικοινωνιακή του ικανότητα τού παρέχει τη δυνατότητα να κοινωνεί την αρχιτεκτονική σε ανθρώπους όλων των ηλικιών και όλων των επιπέδων εκπαίδευσης. Δεν δίστασε άλλωστε να την διδάξει σε λιλιπούτειους μαθητές, χρησιμοποιώντας μάλιστα το «μεταλλασσόμενο μοντέλο συνθετικών εφαρμογών», ένα διδακτικό εργαλείο δικής του επινόησης, που χρησιμοποιεί τα ελάχιστα δυνατά πρωτογενή στοιχεία (στύλους, δοκούς και επίπεδα) για να διερευνήσει με άμεσο τρόπο τις βασικές χωρικές διατάξεις.

Από τις πολυάριθμες δημιουργίες του οφείλουμε να σταθούμε σε ένα απραγματοποίητο έργο, για να θυμηθούμε τα παραστρατήματα της ιστορίας: αναφέρομαι φυσικά στην πρόταση που συνέθεσε με τον Δημήτρη Μπίρη, τον Πάνο Κόκκορη και την Ελένη Αμερικάνου για το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, η οποία απέσπασε το Δεύτερο Βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1990.

Αρχιτέκτονας και δάσκαλος, της θεωρίας και της πράξης, συνεχίζει να διαγράφει μια ποιητική διαδρομή με συνοδοιπόρο και συνομιλητή, τη σύντροφό του, Σοφία Τσιράκη.

Διαβάστε περισσότερα για την ημερίδα ΕΣΩ 2024, ‘Down To Earth’: ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στο Νέο Κλιματικό Καθεστώς, εδώ!

Στοιχεία διοργάνωσης
Τίτλος ημερίδας  ΕΣΩ 2024 – DOWN TO EARTH
Τυπολογία  Συνέδριο, Ημερίδα Αρχιτεκτονικής & Σχεδιασμού
Τοποθεσία  Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Ημερομηνία  Τετάρτη 22 Μαΐου 2024

Χορηγοί
ΠΛΑΤΙΝΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  GLM OUTDOOR SOLUTIONS
ΧΡΥΣΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  ORAMA MINIMAL FRAMES
ΑΣΗΜΕΝΙΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  EUROPA
ΧΑΛΚΙΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  ELVIAL
ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ  LAFARGE
ΜΕΓΑΛΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ  ELTOP, ΚΕΒΕ, TEXTURES AND TILES, SIFAKIS GLASS CONSTRUCTIONS, ΚΥΠΡΙΩΤΗΣ, KIMISOO, FRANKE, STO INTERNATIONAL, BRATTI, VERNOLIN DEFTEREOS, ARCHITEXTURE, BENJAMIN MOORE, NEOKEM, FURNITURE GALLERY, GRUPPO CUCINE, ISOMAT, MARMOURIS, SATO, STORMY SA, NAFPLIOTIS GLASS, URBI ET ORBI, MOLESKINE, ETHIMO, KLEEMANN, KALOTARANIS, AVE, TECHNOGYM, THE GREEN OFFICE.

Δημιουργία Περιεχομένου & Χορηγός Επικοινωνίας  Archisearch.gr
Διεύθυνση Παραγωγής & Καλλιτεχνική Επιμέλεια  Design Ambassador
Φωτογραφία  Αφροδίτη Χουλάκη, Curated by Design Ambassador