Με αφορμή την βράβευσή της στα Archisearch Lifetime Achievement Awards 2025, η Ντίνα Βαΐου, ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ στον Τομέα Πολεοδομίας & Χωροταξίας, μιλά με την Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου για τον Κολωνό της δεκαετίας του ’50 και του ’60, την γειτονιά που μεγάλωσε και τους τρόπους που διαμόρφωσε τις μετέπειτα αναζητήσεις της, για την πολύχρονη και “σε κάθε περίπτωση συναρπαστική” ακαδημαϊκή της πορεία στους κόλπους “ενός ακραία ανδροκρατούμενου τεχνικού πανεπιστημίου όπως το ΕΜΠ” καθώς και για το ερώτημα που σφράγισε το έργο της: πώς η εργασία των γυναικών και, συγκεκριμένα, πώς η απλήρωτη και αθέατη, οικιακή, εργασία φροντίδας των γυναικών “συγκροτεί χώρους βιώσιμους, ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες”.
Τα Βραβεία Συνολικής Προσφοράς του Archisearch είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ετήσιας ημερίδας, για το design και την αρχιτεκτονική, ΕΣΩ που φέτος θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 7 Μαΐου 2025 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Η δημιουργία περιεχομένου είναι από το περιοδικό Archisearch με διεύθυνση παραγωγής και καλλιτεχνική επιμέλεια από την Design Ambassador.
Κλείστε τώρα τα εισιτήριά σας για την ΕΣΩ 2025, εδώ!
Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου: Ας ξεκινήσουμε από την αρχή δηλαδή την συνοικία του Κολωνού, όπου ζήσατε μέχρι τα 17 σας χρόνια, και, έκτοτε, αποτελεί, όπως αναφέρετε παραφράζοντας τον Ι. Καλβίνο, τη “γειτονιά που υπονοείται” στις μετέπειτα αναζητήσεις σας. Εξηγήστε μας περισσότερο αυτή τη δήλωση. Τι κουβαλάτε, μέσα σας, από την γειτονιά των παιδικών κι εφηβικών σας χρόνων και πως επηρέασε αυτό, δομικά, το ερευνητικό σας έργο;
Ντίνα Βαΐου: Η γειτονιά του Κολωνού στη δεκαετία 1950 και 1960 ήταν μια φτωχή γειτονιά της Αθήνας, σε απόσταση περπατήματος από την Ομόνοια – με τα δεδομένα της εποχής εκείνης για τις αποστάσεις και το περπάτημα. Επιπλέον, ήταν κοντά στα Σεπόλια, τότε περιοχή με λαχανόκηπους, όπου καλλιεργούσαν κολοκύθια και άλλα ζαρζαβατικά. Εικόνες που μοιάζουν απίστευτες περπατώντας σήμερα στους ίδιους χώρους και στους ίδιους δρόμους. Οι περισσότεροι δρόμοι ήταν ακόμη χωματόδρομοι και τα σπίτια μονώροφα ή διώροφα. Στις περίφημες αυλές των αθηναϊκών σπιτιών που εκθειάζει η αρχιτεκτονική βιβλιογραφία κατοικούσε μία οικογένεια ανά δωμάτιο, με κοινόχρηστη τουαλέτα, μαγειρείο και πλυσταριό στην αυλή.
Η εμπειρία της καθημερινής ζωής σε αυτή τη γειτονιά με βοήθησε να κατανοήσω διάφορες διαδικασίες για τις οποίες έμαθα πολύ αργότερα, στη διάρκεια των σπουδών μου στο ΕΜΠ (πχ. τι σημαίνει πυκνοκατοίκηση/overcrowding, γειτονιά, ανάμειξη χρήσεων, και πολλά ακόμη). Με βοήθησε παράλληλα να αξιολογήσω όχι μόνο την ορατή πλευρά του χώρου (πχ. τις ποιότητες της αυλής ή την ύπαρξη του λόφου και του πράσινου), αλλά να «δω» και ορισμένα αθέατα χαρακτηριστικά, μεταξύ των οποίων τη σκληρή χειρωνακτική εργασία των γυναικών, χωρίς αμοιβή και κοινωνική αναγνώριση, για επιβίωση σε δύσκολες συνθήκες, με ελάχιστο και επισφαλές εισόδημα, σε σπίτια χωρίς όσα σήμερα θεωρούμε αυτονόητες ανέσεις.
Μαζί και με άλλες μεταγενέστερες εμπειρίες, μου εξασφάλισε ένα υπόβαθρο, ένα πλαίσιο αναφοράς και μια αίσθηση της σημασίας που έχει η εργασία, στο σπίτι, στο μαγαζί, στο εργοστάσιο, στον αγρό, και άλλες διαδικασίες στην πόλη.
ΜΑΠ: Μελετώντας την πορεία σας, συμπεραίνω πως το ζήτημα του φύλου έρχεται, πρώτη φορά, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος σας από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, στα χρόνια των μεταπτυχιακών σπουδών σας στο UCLA στην Αμερική, με την ομάδα «Women in Planning» και προχωράει στα μέσα της δεκαετίας του ’80, οπότε ξεκινάτε την διδακτορική διατριβή σας στο University College στο Λονδίνο, και συσχετίζεστε με την ομάδα του Ινστιτούτου Βρετανών Γεωγράφων (IBG) «Women and Geography». Θα ήθελα να σας θέσω ένα διπλό ερώτημα: α) πώς θα ορίζατε την σχέση πολεοδομίας-γεωγραφίας και β) ποιο/α πρόσωπο/α από εκείνη την περίοδο θα ξεχωρίζατε ως καθοριστικά στην διαμόρφωση του μετέπειτα ερευνητικού σας πεδίου.
Ντ.Β.: Είναι αλήθεια ότι η εξοικείωσή μου με τα ζητήματα φύλου και τα προτάγματα του φεμινισμού συνδέθηκε αρχικά με «συναντήσεις» με ομάδες που ήταν άμεσα συνδεδεμένες με τον επαγγελματικό μου χώρο, δηλαδή την μελέτη (και τον σχεδιασμό) της πόλης: «Women in Planning» στο Λος Άντζελες, «Women and Geography Study Group of the IBG» στο Λονδίνο, «Gender and Geography» στο πλαίσιο διαπανεπιστημιακών συνεργασιών Erasmus. Αργότερα δραστηριοποιήθηκα στο κίνημα.
Από την εποχή των διδακτορικών σπουδών μου στο Λονδίνο (1985-90), παράλληλα με την καταλυτική γνωριμία με τις γεωγράφους της ομάδας “Women and Geography” του IBG, προφανώς ξεχωρίζω τον επιβλέποντα της διατριβής μου Michael Edwards και την Doreen Massey, τότε external examiner της διατριβής και, αφού ολοκληρώθηκε η διατριβή, φίλη μιας ζωής. Η συμμετοχή μου αργότερα (1991-1999) στην ομάδα «Gender and Geography», στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus στο οποίο συμμετείχα ως εκπρόσωπος του ΕΜΠ, άνοιξε νέα πεδία προβληματισμού και συνεργασίας με τις Maria Dolórs Garcia Ramón, Kirsten Simonsen, Nicky Gregson. Συνοδεύτηκε επίσης από μακρόχρονη συνεργασία και ανταλλαγές με την ομάδα «Geografía i Género» στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, όπου πέρασα μεγάλα διαστήματα στο πλαίσιο εκπαιδευτικών αδειών (sabbatical).
Η Πολεοδομία και η Γεωγραφία είναι επιστημονικά πεδία που έχουν στον πυρήνα των ενδιαφερόντων τους τον χώρο, με τρεις μορφές, όπως τις έχει προτείνει και αναλύσει ο Α. Λεφέβρ και άλλοι αργότερα: (α) ως ευκλείδειος, υλικός, φυσικός, με συγκεκριμένες γεωμετρίες, αποστάσεις, φυσικά χαρακτηριστικά, όρια κλπ., (β) ως πεδίο άυλων σχέσεων μεταξύ ατόμων και ομάδων, (γ) ως αναπαραστάσεις, οράματα, συμβολισμοί, ως βιωμένος.
Θα έλεγα ότι η πολεοδομία, ιδιαίτερα στις πιο πρόσφατες εκδοχές της, εστιάζεται περισσότερο στον ευκλείδειο χώρο και στις θεσμικές και άλλες ρυθμίσεις που τον διαμορφώνουν. Περιέχει δηλαδή ένα «δια ταύτα» παρέμβασης και σχεδιασμού του χώρου.
ΜΑΠ: «Το προσωπικό είναι πολιτικό» δηλώνει η Νεοϋορκέζα φεμινίστρια, ακτιβίστρια και μέλος του Women’s Liberation Movement, Carol Hanisch, στο ομώνυμο βιβλίο της The Personal Is Political (1969) σημειώνοντας πως ζητήματα όπως η οικιακή εργασία, η παραγωγή και η φροντίδα των παιδιών, δεν διευθετούνται προσωπικά και εκτός της δημόσιας σφαίρας. Το έργο σας μοιάζει να ξεκινάει από αυτή την αφετηρία για να αναδείξει το πώς η αθέατη εργασία φροντίδας των γυναικών, πίσω από κλειστές πόρτες, καθιστά τις πόλεις μας κατοικημένες και κατοικήσιμες, με μια λέξη βιώσιμες. Διαλέξτε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την έρευνά σας για να μας εξηγήσετε γιατί το προσωπικό (ιδιωτικό) είναι πολιτικό και άρα διαμορφωτικό για τις πόλεις (δημόσιο) ως το πεδίο της κοινής μας ζωής.
Ντ.Β.: Αυτό το σύνθημα του φεμινισμού από τη δεκαετία 1960, «το προσωπικό είναι πολιτικό», παραπέμπει σε μια αντίληψη ότι όλα όσα έχουν κοινωνικά ενταχθεί στην ιδιωτική σφαίρα οφείλουν να γίνουν αντικείμενο δημόσιας διαπραγμάτευσης/ να πολιτικοποιηθούν. Η αθέατη εργασία φροντίδας που πραγματοποιείται, σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες, στον ιδιωτικό χώρο της κατοικίας είναι ένα τέτοιο πεδίο διαπραγμάτευσης. Θα αναφερθώ σύντομα σε ορισμένες πλευρές της αστικοποίησης του Περάματος στη δεκαετία του 1970, γιατί νομίζω πως εικονογραφεί με ευκρίνεια το επιχείρημα.
Το Πέραμα της δεκαετίας του 1970 αντιστοιχεί σε μια περίοδο κατά την οποία η αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόμηση χαρακτηρίζει τον τρόπο επέκτασης της Αθήνας (και άλλων πόλεων) και την πρόσβαση των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων στην κατοικία. Είναι ο τρόπος που αστικοποιήθηκε και το Πέραμα, με όλες τις ιδιαιτερότητές του. Στη διαδικασία αυτή, η συμμετοχή των γυναικών υπήρξε καίρια, αν και αθέατη από την ιστορία της πόλης.
Η παραμονή στα παραπήγματα για να εμποδιστεί η κατεδάφισή τους όταν οι άνδρες λείπουν στη δουλειά, η δυναμική συμμετοχή στους αγώνες για «νομιμοποίηση», η οργάνωση της καθημερινότητας σε πρόχειρες κατασκευές, χωρίς ηλεκτρικό, τρεχούμενο νερό ή τουαλέτα, οι προσπάθειες οικοδόμησης καλύτερου σπιτιού περιγράφουν συνθήκες βαριάς χειρωνακτικής δουλειάς που σφράγισαν γενιές γυναικών.
Η δουλειά αυτή έκανε δυνατή την ανεμπόδιστη λειτουργία ενός ανδρικού κόσμου εργασίας στη ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη (ΝΕΖ), όπου συγκροτήθηκαν αρρενωπότητες με επίκεντρο την αμειβόμενη, βαριά και απαιτητική εργασία στη ΝΕΖ, τη δραστηριοποίηση στο συνδικάτο και την κοινωνικότητα στο καφενείο – όλα εκείνα για τα οποία έχει καταγραφεί το Πέραμα στην κοινή αντίληψη και στη δημόσια συζήτηση, μαζί με τις παγκόσμιες ανακατατάξεις στη ναυπηγοεπισκευή (στις οποίες συμμετέχει και το Πέραμα) και τους κανόνες που διέπουν τη διεθνή γεωγραφία της.
Όμως, η δουλειά στη ναυπηγοεπισκευή, η κατοίκηση «εκτός σχεδίου» και το χτίσιμο μιας αστικής γειτονιάς προϋποθέτουν αυτόν τον κόσμο της αθέατης και απλήρωτης δουλειάς στον οποίο αναφέρθηκα. Γύρω από αυτήν οριοθετούνται όνειρα και σχέδια «για μια καλύτερη ζωή» και συγκροτούνται θηλυκότητες και αρρενωπότητες στις αλληλοτομίες της κοινωνικής τάξης και του φύλου.
Από την άποψη αυτή, για την κατανόηση της εξέλιξης του Περάματος είναι αναγκαίο να περάσει στο δημόσιο λόγο, να πολιτικοποιηθεί δηλαδή, ο πλούτος και η συνθετότητα της ιδιωτικής σφαίρας.
ΜΑΠ: Επιστρέφοντας στα χρόνια της Αμερικής και στο UCLA σημειώνετε πως εκεί ήρθατε σε επαφή με τις θεωρητικές αναζητήσεις των μαρξιστών, για ζητήματα χώρου, καθώς και με τους προβληματισμούς των λατινοαμερικάνων κοινωνικών επιστημόνων και πολεοδόμων για την «ανάπτυξη της υπανάπτυξης» θέτοντας στο επίκεντρο την ταξική ανισότητα στη συγκρότηση της πόλης. Το 2012, γράφετε, μαζί με τον Κωστή Χατζημιχάλη, το βιβλίο ‘Ο Χώρος στην αριστερή σκέψη’ (Εκδόσεις Νήσος) υποστηρίζοντας, μεταξύ άλλων, την ένταξη του χώρου στην ευρύτερη προβληματική της Αριστεράς υπογραμμίζοντας πως «ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός». Ποια είναι, κατά την άποψή σας, τα κομβικά σημεία μιας αριστερής προσέγγισης της έννοιας του χώρου;
Ντ.Β.: Θα ήθελα κατ’ αρχήν να σημειώσω ότι οι προβληματισμοί αυτοί ήταν παρόντες και στο ΕΜΠ, στα τελευταία χρόνια των προπτυχιακών μου σπουδών, όταν εμπνευσμένες δασκάλες και δάσκαλοι άρχισαν να επιστρέφουν ή να έρχονται από το εξωτερικό (ως επιμελητές και βοηθοί των τότε καθηγητών), κυρίως από τη Γαλλία, όπου είχαν πραγματοποιήσει τις μεταπτυχιακές τους σπουδές.
Αφετηρία για τους προβληματισμούς αυτούς είναι η ιδέα ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των κοινωνικών σχέσεων. Οι κοινωνικές σχέσεις δεν συμβαίνουν «στην μύτη της καρφίτσας».
Από την άποψη αυτή, ο χώρος είναι πολιτικός και στις τρεις μορφές του που ήδη ανέφερα. Αυτή η αναγνώριση θέτει δύσκολα ερωτήματα στις α-χωρικές έννοιες της πολιτικής οικονομίας, αλλά και στην αντιμετώπιση του χώρου ως κενό δοχείο έτοιμο να δεχτεί τους εκάστοτε σχεδιασμούς των πολεοδόμων. Η ενσωμάτωση του χώρου και της χωρικότητας ως μέρος των κοινωνικών σχέσεων απαιτεί μια απομάκρυνση από την αντίληψη του «κενού πεδίου» έτοιμου να υποδεχτεί σχεδιασμούς, μια αποδοχή της πολλαπλότητας και των συγκρούσεων, μια συνεχή εγρήγορση και διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους ο χώρος συγκεκριμενοποιείται σε ταξικές, έμφυλες, περιβαλλοντικές, πολεοδομικές, περιφερειακές, εθνοτικές, διεθνικές συγκρούσεις.
Οι ρίζες των συγκρούσεων και των κρίσεων είναι ενθηκευμένες (embedded) στην άνιση χωρο-κοινωνική ανάπτυξη σε διάφορες κλίμακες, από το τοπικό ως το παγκόσμιο. Έχει λοιπόν σημασία, ακόμη και στην εποχή της αμφισβήτησης των «μεγάλων αφηγήσεων», η ταυτόχρονη και ισότιμη χρήση μεγάλων και μικρών αφηγήσεων για τη συγκρότηση μιας αριστερής προσέγγισης και κατανόησης του χώρου και της χωρικότητας.
ΜΑΠ: Έχετε δηλώσει πως περάσατε το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής σας ζωής ως μέλος του διδακτικού προσωπικού της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ (1982-2018) όπου, από το 2019 μέχρι σήμερα, είστε ομότιμη καθηγήτρια στον Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας. Το 2017, μάλιστα, είχα την σημαντική ευκαιρία να παρακολουθήσω κι εγώ το εργαστηριακό μάθημα που επιβλέπατε, στα πλαίσια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, λαμβάνοντας γνώσεις και υποστήριξη που καθόρισαν, σε μεγάλο βαθμό, την μετέπειτα πορεία μου εντός και εκτός της Αρχιτεκτονικής Σχολής. Ποιους ανθρώπους και ποιες στιγμές κρατάτε κοντά στην καρδιά σας και τι θα λέγατε ότι σας έμαθαν αυτά τα 36 χρόνια ενεργής διδασκαλίας στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ;
Ντ.Β.: Είχα την ευκαιρία πολλές φορές να πω δημόσια πως όσα έχω κάνει στη διάρκεια της ακαδημαϊκής μου διαδρομής κατ’ αρχήν δεν τα έκανα μόνη. Και τα έκανα μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες. Η διαδρομή αυτή νομίζω ότι χαρακτηρίζεται περισσότερο από συνέχειες παρά από τομές (ή στιγμές) – που βέβαια δεν έλλειψαν – μέσα σε ένα γενικό κλίμα κινητοποίησης και εγρήγορσης για τα πανεπιστημιακά πράγματα. Η συνεργασία με, και η υποστήριξη από, πολλές (και πολλούς) συναδέλφισσες από την Ελλάδα και από άλλες χώρες της ΕΕ, καθώς και από αγαπημένα πρόσωπα από τη διοίκηση βρίσκεται πλάι και πίσω από όσα επιχείρησα και μπόρεσα να κάνω στη διάρκεια σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών.
Θέλω πολύ χρόνο να αναφερθώ σε όλες και όλους αναλυτικά, κινδυνεύοντας κιόλας να κάνω σοβαρές παραλείψεις. Όμως δεν μπορώ να μην αναφέρω την Μαίρη Μαντουβάλου και την Μαρία Μαυρίδου με τις οποίες παλέψαμε πολλά στη διδασκαλία και την έρευνα στον Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας του ΕΜΠ (αρχικά Τομέας Πόλη και Κοινωνικές Πρακτικές)· την Άννη Βρυχέα (και τις Αλέκα Μονεμβασίτου, Μάχη Καραλή και Αγνή Παπαϊωάννου) με τις οποίες ξεκινήσαμε τη διδασκαλία μαθημάτων φύλου στο μακρινό 1990, όταν η Σχολή ήταν απόλυτα αδιάφορη έως ανοιχτά εχθρική· την Μαρία Στρατηγάκη και την Ζωή Γεωργίου, με τις οποίες πορευθήκαμε στην έρευνα και στο κίνημα για πολλά χρόνια· την Doreen Massey, μόνιμη πηγή έμπνευσης με το έργο και παράδειγμα ζωής της· τις Kirsten Simosen, Nicky Gregson, Maria Dolόrs Garcia Ramόn, με τις οποίες συνεργαστήκαμε στο πρόγραμμα Erasmus «Gender and Geography» και σε διάφορα συγγραφικά εγχειρήματα· την Σάσα Λαδά και τη Ζώγια Χρονάκη από το ΑΠΘ και την Ομάδα Γυναικείων Σπουδών του· και βέβαια τον Κωστή Χατζημιχάλη.
Σ΄αυτή τη μακριά διαδρομή ευτύχησα να συνεργαστώ με εξαιρετικές φοιτήτριες και φοιτητές, προπτυχιακούς, μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς. Οι σκέψεις, οι ανησυχίες, οι ιδέες, τα ζητήματα που τις και τους κινητοποιούσαν κατά καιρούς άνοιγαν συνεχώς νέες οπτικές και παράθυρα στον κόσμο.
Επίσης είχα πάντα πλάι μου αγαπημένες φίλες και φίλους, συντρόφισσες και συντρόφους, αλλά και έναν οικογενειακό περίγυρο που με υποστήριξε πολύπλευρα και συνέβαλε ώστε να μη βρεθώ μπροστά σε σοβαρά διλήμματα μεταξύ οικογένειας, κοινωνικοπολιτικής δραστηριοποίησης και εργασίας.
ΜΑΠ: Απόφοιτη και η ίδια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ (1969-1974), σπουδάσατε στα χρόνια της δικτατορίας και του “Πολυτεχνείου“ ενώ, μετά την πτώση της χούντας, ήρθατε σε επαφή με το ριζοσπαστικό πανεπιστημιακό κίνημα, της εποχής, που όπως έχετε δηλώσει «οδήγησε σε σημαντικές ανακατατάξεις στα ελληνικά πανεπιστήμια». Ποιες είναι αυτές οι ανακατατάξεις και πώς θα σχολιάζατε την κατάσταση των ελληνικών πανεπιστημίων και συγκεκριμένα της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ σήμερα;
Ντ.Β.: Είχα την τύχη να δουλέψω από το 1982 έως το 2018 στο ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο και να ζήσω μια φάση εκδημοκρατισμού και ανοίγματος στην επιστήμη και την κοινωνία. Στις σημαντικές ανακατατάξεις που έφερε ο Νόμος Πλαίσιο (ν. 1268/1982) και χαρακτήρισαν την πορεία του ελληνικού πανεπιστημίου για πολλά χρόνια (αν και ο νόμος αυτός δέχτηκε σφοδρές επιθέσεις ήδη από τα πρώτα χρόνια της ψήφισής του) θα υπογράμμιζα:
- τους Τομείς που αντικατέστησαν την αυθεντία των εδρών·
- τον ενιαίο φορέα διδασκόντων που έγινε όχημα για τον εμπλουτισμό των αντικειμένων και των μεθόδων διδασκαλίας και έρευνας·
- τον εκδημοκρατισμό της Διοίκησης και την θέσπιση διαδικασιών συμμετοχής όλων των φορέων της πανεπιστημιακής κοινότητας·
- τις ευρωπαϊκές συνεργασίες που άνοιξαν διαφορετικές προοπτικές.
Στην πορεία αυτή, στη διάρκεια της οποίας δεν έλλειψαν οι έντονες κινητοποιήσεις, συγκρούσεις, αλλά και προχωρήματα και τεράστια προσπάθεια για κάθε μικρό βήμα, συγκροτήθηκαν συλλογικότητες και αναπτύχθηκαν σχέσεις αλληλοεκτίμησης και υποστήριξης σε διάφορα εγχειρήματα, όπως και συνεργασίες σε εκπαιδευτικά, ερευνητικά και διοικητικά θέματα.
Δεν ήταν εύκολο, ιδιαίτερα σε ένα ακραία ανδροκρατούμενο τεχνικό πανεπιστήμιο όπως το ΕΜΠ, ήταν όμως δημιουργικό, ανταποδοτικό και σε κάθε περίπτωση συναρπαστικό.
Στην τωρινή, και πολύχρονη πλέον, φάση λιτότητας και νεοφιλελεύθερων επιλογών, έχουν συμβεί σημαντικότατες θεσμικές αλλαγές που αποδιοργάνωσαν τα δημόσια πανεπιστήμια, ιδιαίτερα μετά το 2011 και τον λεγόμενο «Νόμο Διαμαντοπούλου». Οι περικοπές και η υποχρηματοδότηση έγιναν μέρος της καθημερινής και μακροπρόθεσμης λειτουργίας τους, ενώ οι απώλειες σε διδακτικό-ερευνητικό προσωπικό (ΔΕΠ) λόγω αθρόων συνταξιοδοτήσεων από τη δεκαετία του 2010 αναπληρώνονται «με το σταγονόμετρο».
ΜΑΠ: Πίσω στην Αθήνα και με αφορμή την έρευνά σας για την ανασυγκρότηση της γειτονιάς της Κυψέλης, την δεκαετία του ’90, με την έλευση των μεταναστριών από την Αλβανία αναφέρεστε στις ντροπιαστικές ταμπέλες που υπήρχαν εκείνη την εποχή στις πολυκατοικίες με την ένδειξη «απαγορεύονται οι μετανάστριες και οι σκύλοι». Σήμερα, 30 χρόνια αργότερα, η ανθρωπογεωγραφία των πολυκατοικιών του αθηναϊκού κέντρου έχει αλλάξει αισθητά κάνοντας την πολυπολιτισμικότητα κανονικότητα τουλάχιστον για τις νεότερες γενιές. Πως φαντάζεστε μια πολυκατοικία στην Κυψέλη, σε 30 χρόνια από σήμερα, στο μακρινό 2055;
Ντ.Β.: Ένα πρώτο μου σχόλιο έχει να κάνει με το ότι η πολυπολιτισμικότητα, της Κυψέλης και άλλων κεντρικών γειτονιών, περνάει δύσκολες μέρες. Αφ΄ενός η λειτουργία της αγοράς ακινήτων και η εκτίναξη των τιμών ενοικίασης ή αγοράς κατοικίας έχουν εκδιώξει πολλά νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα, και ιδιαίτερα με μεταναστευτική προέλευση, από γειτονιές σαν την Κυψέλη. Αφ’ ετέρου, ο δημόσιος λόγος δεν προβάλλει (και δεν προάγει) σε καμιά περίπτωση θετικές εμπειρίες συμβίωσης, ούτε τα επιτεύγματα μιας δεύτερης και τρίτης γενιάς μεταναστ(ρι)ών που, όπως και οι συνομήλικες/οι τους ντόπιες/οι, δεν γνωρίζουν μια Αθήνα χωρίς μετανάστ(ρι)ες. Αντίθετα προβάλλει αποκλειστικά εχθρικές συμπεριφορές, επεισόδια και συγκρούσεις και συμβάλλει σε έναν ρατσιστικό κατήφορο που κατασκευάζει τον πληθυσμό με μεταναστευτική προέλευση ως πηγή κάθε κακού στην πόλη. Οι σύνθετες δυναμικές, τοπικές και παγκόσμιες, που διαμορφώνουν την ανθρωπογεωγραφία τέτοιων γειτονιών και την κοινωνική σύνθεση μέσα σε κάθε πολυκατοικία δεν νομίζω ότι προσφέρονται για μελλοντολογία.
Θα ευχόμουν να επικρατούσαν τα θετικά παραδείγματα συμβίωσης με το «ξένο» και το «άλλο», αποδεχόμενες/οι πως όλες/οι έχουμε έρθει από κάπου, όπως έγραφε πριν πολλά χρόνια η Doreen Massey.
ΜΑΠ: «Σε τι πόλεις θα ζούσαμε, αν μέσα τους δεν εργάζονταν απλήρωτα και αθέατα, γυναίκες;». Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που μοιάζει να προσπαθεί να στοιχειοθετήσει και να ερμηνεύσει το έργο σας. Ποια είναι η απάντηση που θα δίνατε σήμερα;
Ντ.Β.: Το δικό μου ερώτημα είναι μάλλον αντίστροφο: πώς η αθέατη και απλήρωτη εργασία φροντίδας, που προσφέρεται σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες, συγκροτεί χώρους βιώσιμους, ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες.
Και πώς αναδεικνύοντας και μελετώντας αυτή την εργασία, με τις τοπικές έως παγκόσμιες διαστάσεις της, αρχίζουμε να βλέπουμε μια διαφορετική πόλη, αυτή που προκύπτει μέσα από τις πολλαπλές αφηγήσεις, τον μόχθο και τις τεχνογνωσίες επιβίωσης των κατοίκων της, στη μικροκλίμακα των τόπων όπου εκτυλίσσεται η καθημερινή ζωή, καθώς και στις συνδέσεις του τόπου με υπερτοπικές έως παγκόσμιες διαδικασίες.
Το ερώτημα αυτό παραμένει επίκαιρο, με διαφοροποιήσεις σε μεταβαλλόμενες συγκυρίες. Μάλιστα αποκτάει ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα σε περιόδους κρίσης/κρίσεων.
ΜΑΠ: Είσαστε άνθρωπος του μετανιώνω; Υπάρχουν πράγματα στη ζωή σας που αν γυρνούσατε τον χρόνο πίσω δεν θα τα κάνατε καθόλου ή θα τα κάνατε αλλιώς;
Ντ.Β.: Δεν μπορώ να δω με αυτόν τον τρόπο τη διαδρομή του βίου. Όσα έκανα, ή δεν έκανα, έγιναν σε συγκεκριμένες συγκυρίες, σε συγκεκριμένους τόπους, μέσα από «συναντήσεις» στον υλικό και διανοητικό χώρο, ευκαιρίες και αποφάσεις σε κάθε στροφή.
Κλείστε τώρα τα εισιτήριά σας για την ΕΣΩ 2025, εδώ!
READ ALSO: Archisearch Lifetime Achievement Awards 2025: Ντίνα Βαΐου, Κώστας Τσόκλης, Μάνος Περράκης /// 3 πρωτοπόροι δημιουργοί βραβεύονται στη σκηνή της ημερίδας ΕΣΩ