Σ’ ένα ζυγό αμφίρροπο, ο λόγος θέλει το υποκείμενο της έρευνας να σχηματίζεται, εξίσου, από αυτό που μελετά. Κρατώντας αυτή τη σκέψη κατά νου, η Ντόρα Θεοδωροπούλου είναι, εκτός από αρχιτεκτόνισσα, μια αληθινή ερευνήτρια. Ακούραστη, μεθοδική και αφοσιωμένη δημιούργησε, όπως παρατήρησε ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, “ένα βιβλίο ηρωικό” με ειλικρινές συναίσθημα, ενσυναίσθηση και φροντίδα για όσα, όσες και όσους αφορά.
Με αφορμή την παρουσίαση και κυκλοφορία της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου της αρχιτεκτόνισσας, ιστορικού, ερευνήτριας και ψυχοθεραπεύτριας Ντόρας Θεοδωροπούλου ‘ΦΙΞFIX 120+ ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Τάκης Χ. Ζενέτος -Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης, Σημείο Τομής στην ιστορία του Κτιρίου’ από τις εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου συνομίλησε με την συγγραφέα για το ‘μνημειακό’ και το ‘τραυματισμένο’ κτήριο, για το διαγενεακό τραύμα που περνάει από τους εύθραυστους ανθρώπους στα άθραυστα μπετά, για το συλλογικό αρχιτεκτονικό φαντασιακό, για την αποκρυπτογράφηση και ανάγνωση της εικαστικής γλώσσας των κτηρίων καθώς και για τη βαρύνουσα σημασία της συνεργασίας ως κινητήριας δύναμης στην προσωπική και επαγγελματική εξέλιξη των θνητών.
Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου: Ας ξεκινήσουμε από την αρχή. Γιατί το ΦΙΞ; Ποιο ήταν το αρχικό σας κίνητρο για να ερευνήσετε και να αφηγηθείτε την ιστορία του κτηρίου και της οικογένειας Φιξ;
Ντόρα Θεοδωροπούλου: Όταν έψαχνα το θέμα της διατριβής μου το 2008, είδα το κτίριο FIX σαν ένα πληγωμένο σώμα μέσα στην πόλη το οποίο μετά τον ακρωτηριασμό του και τη διακοπή των εργασιών για τη μετατροπή του σε Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έστεκε σε ένα κεντρικό σημείο της πόλης, σε καθεστώς εγκατάλειψης.
Η προσέγγισή μου ήταν θεραπευτική. Ήθελα να εξελίξω τη θεωρία μου για την θεραπευτική του χώρου που ξεκίνησε από τη μεταπτυχιακή διπλωματική μου εργασία «Σώμα-Χώρος, Μια μελέτη για το Σώμα και τον Χώρο μέσα από 8 σχέδια ανατομίας του Leonardo da Vinci». Θαύμαζα πάντα τη γραμμικότητα και την καθαρή φόρμα της μοντερνιστικής φάσης του κτιρίου των Τάκη Ζενέτου-Μαργαρίτη Αποστολίδη, όμως αυτό που με έκανε να ασχοληθώ μαζί του ήταν αυτή η τομή, αυτή η ανοιχτή πληγή που με καλούσε να δω στο εσωτερικό του κτιρίου.
Ήθελα να δω την ιστορία πίσω από την πληγή, από τον ακρωτηριασμό ενός τόσο εμβληματικού κτιρίου.
Η οικογένεια Φιξ ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εταιρεία ΦΙΞ, καθώς για αρκετά χρόνια αποτελούσε μία αμιγώς οικογενειακή επιχείρηση, με το κτίριο FIX στην λεωφόρο Συγγρού 53, να αποτελεί το κεντρικό κτίριο της εταιρείας . Η ιστορία της οικογένειας έχει άμεση σχέση με την πορεία της εταιρείας και όλη η πορεία αντικατοπτρίζεται και στην αρχιτεκτονική του εργοστασίου. Σε ένα άλλο επίπεδο όταν μιλάς για μία οικογένεια στην ουσία μιλάς και για μία άλλη οικογένεια.
ΜΑΠ: Στην περιγραφή του βιβλίου ‘ΦΙΞ FIX 120+ ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ’ διαβάζουμε: «πρόκειται για ένα χώρο που ενσαρκώνει μια πολυδιάστατη, αντιφατική και γοητευτική ιστορία παραγωγικών και οικοδομικών μεταλλάξεων». Μοιραστείτε μαζί μας ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο αυτής της γοητευτικής ιστορίας, που διαρκεί πια 100 και πλέον χρόνια, το οποίο ανακαλύψατε μέσα από την έρευνά σας και δεν είναι μέχρι και σήμερα ευρέως γνωστό.
ΝΘ: Μία έρευνα που διαρκεί χρόνια και ανοίγει τόσα διαφορετικά αρχεία, όσο και ιστορίες ανθρώπων, σίγουρα έχει φέρει στο φως σημεία τα οποία έχουν μείνει έξω από το τελικό κείμενο. Αυτά τα σημεία-στοιχεία σε κάποιες περιπτώσεις δεν σχετίζονται άμεσα με την έρευνα και τα βασικά της ερωτήματα, ενώ σε άλλες είναι τόσο ευαίσθητα που θέλουν έναν ειδικό χειρισμό στο πώς και αν τα εκθέτεις.
Όταν μελετάς τόσο πρόσφατη ιστορία, είναι ακόμα πολύ ζωντανά τα γεγονότα, οι καταστάσεις και τα πρόσωπα.
Είναι, στην κυριολεξία, σε πολλές περιπτώσεις ζωντανοί οι πρωταγωνιστές της ιστορίας, οι άνθρωποι που εμπλέκονται ή και την έχουν διαμορφώσει. Δεν είναι τυχαίο ότι στα αρχεία, για παράδειγμα στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής τράπεζας, απ’ όπου άντλησα αρκετό υλικό, τα τελευταία τουλάχιστον σαράντα χρόνια δεν είναι προσβάσιμα.
Το γεγονός που θα αναφέρω έχει να κάνει με ευαίσθητα δεδομένα, που περισσότερο αφορούν ανθρώπινες σχέσεις. Ο λόγος για κάποια γράμματα, που μου εμπιστεύτηκε ο Κάρολος Α. Φιξ, του πατέρα του, Αντώνη Κ. Φιξ, προς τον ανιψιό του Κάρολο Ι. Φιξ. Γράμματα πολύ ευαίσθητα, συναισθηματικά, στα οποία του εξέφραζε τόσο την αγάπη του, όσο και την ανησυχία του ότι κάνει κάποιες λάθος κινήσεις σε σχέση με την διοίκηση της εταιρείας και πρέπει να προσέξει. Ήταν γράμματα που είχαν έναν προστατευτικό χαρακτήρα και έδειχναν και κάποιες στιγμές μία απογοήτευση. Ήταν στην δική μου κρίση αν θα τα παρουσίαζα αυτούσια ως αρχειακό υλικό ή θα επεξεργαζόμουνα το περιεχόμενο αντλώντας στοιχεία τα οποία θα τα συνδύαζα με άλλα δεδομένα. Έκρινα και έκανα το δεύτερο.
Ένα περισσότερο αρχιτεκτονικό στοιχείο, που θέλω να αναφέρω και δεν συμπεριλαμβάνεται μέσα στο βιβλίο, είναι από μία πρόσφατη συνομιλία με συνεργάτη της οικογένειας Φιξ που έχει σχεδόν ανεκδοτολογικό χαρακτήρα. Όταν ο Τάκης Ζενέτος την δεκαετία του 1950, σχεδίαζε την οικογενειακή πολυκατοικία των ΦΙΞ στην Ηρώδου Αττικού 17, ο Κάρολος Φιξ επέμενε να είναι η σκάλα πολύ στενή. Ο Φιξ είχε έντονη άποψη και κριτήριο περί αρχιτεκτονικής και μέσα από τα ταξίδια του σε όλο τον κόσμο είχε αναπτύξει το δικό του αισθητικό κριτήριο. Ο Ζενέτος προκειμένου να τον πείσει να κάνει την σκάλα πλατύτερη, το οποίο είναι και το πιο λογικό, του είπε «Βρε θα πεθάνεις και δεν θα μπορεί να βγει η κάσα!!». «Ας πεθάνω εγώ και θα βρεθεί τρόπος!» απαντάει ο ΦΙΞ! Ο Κάρολος ΦΙΞ απεβίωσε πολλά χρόνια αργότερα στις 8 Ιουλίου 2019 σε ιδιωτικό νοσοκομείο των Αθηνών.
ΜΑΠ: Από το 1970, που παύει η λειτουργία του εργοστασίου, και για περισσότερα από 20 χρόνια το κτήριο παύει να έχει συγκεκριμένο πρόγραμμα και χρήση λειτουργώντας ως ένα ζωτικό μυστήριο ή ένα πλοίο φάντασμα στον περιβάλλον αστικό ιστό. Μιλήστε μας γι’ αυτή την περίοδο ζωής του κτηρίου και τη σχέση του με την πόλη.
ΝΘ: Ζωτικό μυστήριο! Ωραία έκφραση.
Συγκεκριμένα το 1977 το κτίριο FIX εγκαταλείπεται και μεταφέρονται τα μηχανήματα στην Πέτρου Ράλλη. Είναι πολύ χαρακτηριστική μία φωτογραφία από την λεωφόρο Καλλιρόης που δείχνει μεγάλες οπές στην όψη, οι οποίες έχουν προκύψει από μηχανήματα που βγήκαν ακόμα και με αυτόν τον τρόπο από το κτίριο. Το κτίριο εγκαταλείπεται μεταξύ 1977-78. Είναι περίεργη η σύμπτωση ότι ο Τάκης Χ. Ζενέτος αποφασίζει να φύγει από την ζωή το 1977. Τα χρόνια που μεσολαβούνε από το 1977 έως το 1995 που γίνεται η κατεδάφιση του μισού κτιρίου από την Αττικό Μετρό, ο ακρωτηριασμός όπως τον ονομάζω, είναι μία ενδιάμεση γκρι περίοδος για το κτίριο. Μία περίοδος που κρύβει και μία δυναμική.
Το ερείπιο είναι σε μία μεταιχμιακή κατάσταση, ανάμεσα στην ύπαρξη και στην ανυπαρξία. Έχει μια δυναμική που δεν είναι φανερό προς ποια κατεύθυνση θα πάει, προς τα πού θα εξελιχθεί.
Το 1981 υπήρχε έντονη συζήτηση στο Δήμο Αθηναίων για απαλλοτρίωση των δύο κτιρίων FIX στη Λεωφόρο Συγγρού και στη Λεωφόρο Πατησίων. Ο Δήμος δεν διέθετε τα ανάλογα ποσά για να προχωρήσει σε διαδικασία απαλλοτρίωσης. Από την άλλη πλευρά, οι ιδιοκτήτες των ακινήτων, η οικογένεια Φιξ, είχε σχέδια για μετατροπή των δύο χώρων σε εμπορικά κέντρα με πολλές διαφορετικές δραστηριότητες, τα «Αγορά 2000», κοινωνικά-πολιτιστικά-ψυχαγωγικά εμπορικά κέντρα. Δεν πραγματοποιήθηκε κανένα από τα δύο σενάρια και το 1983 τα ακίνητα περνούν στη δικαιοδοσία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Μέχρι και το 1994 που η Αττικό Μετρό απαλλοτριώνει το ακίνητο, το κτίριο FIX παρέμενε σε μία κατάσταση ερειπωμένη, περνώντας την περίοδο που μεγάλες αφίσες είχαν καλύψει όλο το ισόγειο αλλά και περιόδους που η κοινή γνώμη σε μεγάλο βαθμό έλεγε: «Τι το θέλουμε αυτό το ερείπιο;». Ιδιοκτησιακά το κτίριο ανήκε στην Εθνική τράπεζα, μετά την πτώχευση της εταιρείας, μέχρι την αναγκαστική του απαλλοτρίωση από την Αττικό Μετρό.
Εδώ θέλω να αναφερθώ στην πολιτική της εγκατάλειψης που ισχύει σε πολλές περιπτώσεις. Σημαντικά κτίρια ή τόποι αντιμετωπίζονται με μία πολιτική αδιαφορίας, εγκατάλειψης, ώστε μετά από κάποια στιγμή η κοινή γνώμη να πει «μα γιατί να μην γκρεμιστεί είναι ένα ερείπιο!». Μία αντίστοιχη πολιτική βλέπουμε και στις πολυκατοικίες στην λεωφόρου Αλεξάνδρας ή ακόμα και στο πρόσφατο παράδειγμα στο νησί της Γυάρου, το οποίο έχει ένα πολύ ειδικό ιστορικό βάθος και βάρος και οφείλουμε να το αντιμετωπίζουμε με την αντίστοιχη σοβαρότητα. Δεν γίνεται να σβήνουμε την ιστορική μνήμη ή την στρογγυλεύουμε. Είναι διαφορετικά παραδείγματα, είναι διαφορετικοί οι λόγοι κάθε φορά, όμως από πίσω υπάρχει ένας κοινός πυρήνας. Η πολιτεία δεν τιμά με τον τρόπο που αρμόζει τόσο την αρχιτεκτονική – στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής του μοντερνισμού ακόμα περισσότερο – όσο και την ιστορία με όλες τις φωτεινές μα και μελανές σελίδες τους. Η πολιτεία και οι θεσμοί οφείλουν να προστατεύουν και να προσεγγίζουν τους τόπους με την ευαισθησία που αρμόζει στην κάθε περίσταση.
ΜΑΠ: Ορόσημο στη διαδρομή του ιστορικού κτηρίου στη Συγγρού, με υπογραφή Τάκη Ζενέτου και Μαργαρίτη Αποστολίδη, αποτέλεσε ο πολυσυζητημένος ακρωτηριασμός του βορινού τμήματος το 1995 λίγο πριν παραχωρηθεί, στην αρχή προσωρινά (2000) και ύστερα μόνιμα (2002), στο ΕΜΣΤ. Στο βιβλίο γράφετε σχετικά: “νέες ιδέες γεννιούνται, μερικές φορές, από την καταστροφή ενώ καθίσταται δυνατό να αποκαλυφθούν οι τρόποι που γεννήθηκαν οι παλαιότερες (ιδέες)”. Εντοπίζετε ίχνη του τραύματος του ακρωτηριασμού στη σημερινή δομή του κτηρίου;
ΝΘ: Ο ακρωτηριασμός του κτιρίου πραγματοποιήθηκε, όντως, το 1995 παρά την μεγάλη κινητοποίηση της αρχιτεκτονικής κοινότητας και την διεθνή κατακραυγή. Συγκεκριμένα στις 31/01/95 ο υπουργός ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. ανακοινώνει τις επεμβάσεις στο κτίριο FIX, οι οποίες περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την κατεδάφιση 108 μέτρων από τα 199 μέτρα του κτιρίου, για τις ανάγκες της «Αττικό Μετρό». Στην ουσία για την στέγαση του εργοταξίου του σταθμού και όχι για τον ίδιο τον σταθμό του μετρό. Ανακοινώνεται επίσης ότι μετά την ολοκλήρωση των εργασιών κατασκευής του σταθμού θα γίνει η στέγαση στο χώρο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης και Μουσείου Φυσικής και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς Αττικής. Η ανακοίνωση ανέφερε Μοντέρνας Τέχνης. Άμεσα δημιουργήθηκε κινητοποίηση και αντίλογος από την πλευρά των αρχιτεκτόνων με αποτέλεσμα να μην γίνει δεκτή η στέγαση φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Ο ακρωτηριασμός πραγματοποιήθηκε παρά τις έντονες αντιδράσεις της Ομάδας Πρωτοβουλίας του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, των καθηγητών και φοιτητών της Σχολής Αρχιτεκτόνων μηχανικών ΕΜΠ, του Τεχνικού επιμελητηρίου, των Ευρωπαίων αρχιτεκτόνων. Ο λόγος της Αρχιτεκτονικής απέναντι στον λόγο της Πολιτείας. H περίπτωση του εργοστασίου Fix είναι μία ιδιαίτερη περίπτωση μερικής κατεδάφισης, ενός σημαντικού κτιρίου του Μοντέρνου κινήματος, στο κέντρο της Αθήνας. Ενός τοπόσημου, αναγνωρισμένου διεθνώς. Δυστυχώς δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αξιόλογα κτίρια του μοντερνισμού έχουν εγκαταλειφθεί και καταστραφεί. Σήμερα αν κάποιος επισκέπτης δεν γνωρίζει, την ιστορία του κτιρίου δεν θα αντιληφθεί ότι το κτίριο αυτό υπήρξε κάποτε, με μία δυναμική κτιρίου 199 μέτρων και κόπηκε στην μέση. Αυτό είναι επιτυχία και αποτυχία συγχρόνως.
Ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος και η Ελένη Καλαφάτη στο βιβλίο τους «Τάκης Χ. Ζενέτος Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική» έκαναν αναφορά στο έργο του Τάκη Ζενέτου και της non stop αρχιτεκτονικής. Μίας αρχιτεκτονικής που απλώνεται σε όλη την επιφάνεια της γης και το κτίριο είναι ένα απόσπασμα αυτής της αρχιτεκτονικής. Και τα οριζόντια ανοίγματα στην όψη του κτιρίου, υποστηρίζουν αυτήν την αρχή. Η λογική της οριζοντιότητας και αυτή η non-stop αρχιτεκτονική του δίνει αυτήν την απίστευτη δυνατότητα: να μπορεί να στέκει ακόμα και μισό! Ο Ζενέτος φανταζόταν αυτήν την αρχιτεκτονική με λογική έκτασης. Νομίζω ότι θα ξεπερνούσε ακόμα και τη δική του φαντασία η λογική της κατάτμησης. Σήμερα η όψη προς την Αθήνα έχει κλείσει με ένα «καπάκι», που ίσως είναι και μία αναμονή για κάτι που θα γίνει στο μέλλον. Έχει πάντως περισσότερο μία λογική «ευτυχώς που δεν πάθαμε τίποτα» και αυτό από μόνο του αποτελεί ένα τραύμα.
Επομένως, το ίχνος του τραύματος το εντοπίζω ακριβώς πάνω στην τομή και στον τρόπο αντιμετώπισής της. Το “καπάκι” της όψης προς την Αθήνα μπορεί να φύγει για να αναπνεύσει το κτίριο και η πληγή του.
Ίσως είναι απαραίτητο, στην αρχή, να καλύπτεται μία πληγή για να επουλώνεται, στη συνέχεια, όμως χρειάζεται κάτι διαφορετικό. Ψυχαναλυτικά, για να προχωρήσει η ιστορία, είναι μέρος της διαδικασίας να αποδεχθείς ότι έπαθες κάτι για να δεις τι θα κάνεις γι΄ αυτό. Είναι ίσως και αυτό που με κινητοποίησε τόσο σε αυτό το κτίριο, που με ανάγκασε να πω: «Εδώ κάτι πρέπει να γίνει! Δεν μπορεί να τελειώνει έτσι μια ιστορία!» Και δεν γίνεται να μην ειπωθεί η ιστορία. Η ιστορική μελέτη σε αυτήν την περίπτωση έχει και αυτήν την παράμετρο, σαν μία πρώτη διορθωτική κίνηση πάνω στο θέμα.
ΜΑΠ: Ο ακρωτηριασμός του κτηρίου και η τομή-πληγή, στην οποία αναφερθήκατε παραπάνω, φέρνει, αντανακλαστικά σχεδόν, στο μυαλό το έργο και την ανατρεπτική συλλογιστική ενός άλλου μεγάλου οραματιστή αρχιτέκτονα και καλλιτέχνη, του Gordon Matta-Clark και της ‘anarchitecture’ (anarchy + architecture). Στην ενότητα Ακρωτηριασμός του βιβλίου συζητάτε αυτή την αναλογία διεξοδικά. Ο Matta-Clark ανοίγει τρύπες και χαράσσει τομές στο σκληρό δέρμα της αρχιτεκτονικής, στοχευμένα, αποσκοπώντας να αναδείξει το, πολλές φορές, κρυφό εσωτερικό τοπίο των κτηρίων και, κατ’ επέκταση, να φωτίσει τα δομικά στερεότυπα της αρχιτεκτονικής και των ανθρώπινων σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα της. Πως μας βοηθάει η σκέψη και η πρακτική του Matta-Clark να κατανοήσουμε το κτήριο ΦΙΞ και την ιστορία του;
ΝΘ: Όντως, ο ακρωτηριασμός του ΦΙΞ παραπέμπει, άμεσα, σε εικόνες από επεμβάσεις του Gordon Matta-Clark καθώς ολική κατεδάφιση κτηρίων έχουμε συναντήσει πολλές φορές, στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, όμως διχοτόμηση κτιρίου και ακρωτηριασμό ενός τμήματος σπάνια. Χαρακτηριστικά έργα του Matta-Clark, που δικαιολογούν την αναλογία με το ΦΙΞ, είναι το ‘Conical Intersect’ που δημιούργησε το 1975 για την «Biennale de Paris» καθώς και το ‘Splitting’ που προηγήθηκε ένα χρόνο, το 1974. Στο πρώτο έργο, ο Matta-Clark κόβει μία μεγάλη κωνική οπή στον όγκο δυο αστικών σπιτιών του 17ου αιώνα στην περιοχή της παλιάς αγοράς (les Halles) στο Παρίσι, τα οποία επρόκειτο να κατεδαφιστούν για τις ανάγκες ανέγερσης του -τότε- αμφιλεγόμενου «Centre Georges Pompidou»ενώ το δεύτερο, ασπρόμαυρο και έγχρωμο, χωρίς ήχο, Super 8mm φιλμ σε βίντεο διάρκειας 10:50 λεπτών, αποτυπώνει το κόψιμο κτιρίου κατοικίας στην Humphrey Street στο Englewood, New Jersey από τον ίδιο τον Matta-Clark.
Όντας ένας καλλιτέχνης με ιδιαίτερη δημιουργική πορεία, πιστεύω πως ο Matta-Clark θα «γοητευόταν» από την διχοτόμηση του κτιρίου FIX. Το σημείο που διαφοροποιεί, αισθητά, τα παραδείγματα που συζητάμε από το τραυματισμένο κτήριο ΦΙΞ είναι πως στη δουλειά του Matta-Clark οι ουλές είναι πολύ συγκεκριμένες. Οι τομές που ανοίγει ο Matta-Clark δεν κρύβονται, αντίθετα δημιουργούνται συνειδητά θέλοντας να δώσουν ένα διαφορετικό νόημα σε αυτό το κόψιμο, το «πλήγωμα» του κτιρίου. Η διχοτόμηση των κτιρίων του αντιστοιχεί σε εσωτερικές καταστάσεις που πραγματοποιούνται πάνω στα κτίρια. Μπορείς να μιλήσεις για ό,τι σε πλήγωσε. Δεν χρειάζεται να το κρύψεις μέσα στα μυστικά της οικίας. Μπορείς να το αφήσεις να βγει και να πάρει τη χωρική του έκφραση.
Το μήνυμα που θεωρώ πως μεταφέρει το έργο αυτού του ρηξικέλευθου καλλιτέχνη στην κατανόηση της ιστορίας του ΦΙΞ είναι η προτροπή: αφήστε τις πληγές να φανούν για να επουλωθούν μέσα από την αποδοχή που επιφέρει η γνώση.
ΜΑΠ: Η ανάπλαση του κτηρίου, για να φιλοξενήσει το ΕΜΣΤ, πραγματοποιήθηκε, μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, από τα γραφεία 3SK Στυλιανίδης Αρχιτέκτονες Α.Ε. με τη συμμετοχή της Καλλιόπης Κοντόζογλου ως συνεργάτη, Ι. Μουζάκης και Συνεργάτες Αρχιτέκτονες Ε.Π.Ε. και Tim Ronalds Architects. Θα τολμήσω να ρωτήσω πως κρίνετε το κτήριο στις μέρες μας, στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, στη σημερινή του μορφή και λειτουργία. Θεωρείτε πως είναι ένα επιτυχημένο δημόσιο κτήριο;
ΝΘ: Το κτίριο FIX, σημερινό Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης βρίσκεται σ’ ένα εξαιρετικό σημείο μέσα στην πόλη. Δίπλα στο ιστορικό κέντρο και με πολύ καλή συγκοινωνιακή σύνδεση. Ο Ζενέτος όταν έκανε τον εκσυγχρονισμό του εργοστασίου το 1957 θεωρούσε εξαιτίας της θέσης του, ότι στο μέλλον θα λειτουργεί ως κτίριο γραφείων ή θα δεχτεί πολιτιστικές λειτουργίες. Γι αυτόν τον λόγο έκανε έναν σχεδιασμό, που να ανταποκρίνεται και μορφολογικά σε τέτοιου είδους χρήσεις. Ο Κάρολος Ι. Φιξ επίσης, είχε ένα σχέδιο το οποίο ξεκίνησε να πραγματοποιεί αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Είχε φανταστεί ένα αναψυκτήριο στο δώμα του κτιρίου, που σχεδίασε ο Τάκης Ζενέτος και ξεκίνησε να το κατασκευάζει, το οποίο θα επισκέπτονταν οι τουρίστες, μόλις έφταναν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, ανηφορίζοντας με πούλμαν από την λεωφόρο Συγγρού, ώστε πριν δουν από μέσα την Αθήνα να απολαύσουν μία κρύα μπύρα και να θαυμάσουν την πόλη από ψηλά. Την πανοραμική θέα: Ακρόπολη, Λυκαβηττό, Αρδηττό μέχρι και την θάλασσα. Το σχέδιο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και το αναψυκτήριο έμεινε στον σκελετό.
Το κτίριο επομένως έχει μία, αδιαμφισβήτητη, δυναμική εξαιτίας της θέσης του, της μορφολογίας του και της κλίμακάς του και προσφέρει μία καλή βάση για να μετατραπεί σε δημόσιο κτίριο. Από την άλλη ένα δημόσιο κτίριο χρειάζεται μία καλή ένωση με την πόλη. Δεν είχαν οι σημερινοί αρχιτέκτονες αυτήν την δυνατότητα για εξωτερικό δημόσιο χώρο. Για αυτό το λόγο δημιουργήσαν έναν εσωτερικό «δημόσιο» χώρο, σαν πλατεία, μόλις μπαίνεις στο κτίριο από την είσοδο της λεωφόρου Καλλιρόης που φυσικά παύει να είναι δημόσιος εξαιτίας της ελεγχόμενης λειτουργίας του κτιρίου με συγκεκριμένες ώρες λειτουργίας κτλ. Δημιουργήθηκε, επίσης, κι ένα δώμα, με αρχικό προορισμό να είναι γλυπτοθήκη, που λειτουργεί, επίσης, με έναν τρόπο σαν υπερυψωμένη πλατεία.
Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ πως για να λειτουργήσει καλύτερα ως δημόσιο σώμα, το κτήριο χρειάζεται μία καλύτερη ένωση με την πόλη.
ΜΑΠ: Στην αυγή της δεκαετίας του 1960 ο Τάκης Ζενέτος και ο Μαργαρίτης Αποστολίδης οραματίζονται και σχεδιάζουν ένα πρωτοποριακό εργοστασιακό κτήριο: εξωστρεφές και ευμετάβλητο παρά την συμπαγή δομή και την βαριά βιομηχανική του χρήση. Πως οραματίζεστε εσείς το μέλλον του κτηρίου, έναν αιώνα μετά από εκείνους, την αυγή της δεκαετίας του 2060;
Το εργοστάσιο Ζυθοποιίας FIX βρισκόταν από το 1893, στην τότε οδό Φαλήρου, στο ίδιο σημείο που βρίσκεται σήμερα το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Από το 1893 έως το 1957 έγιναν πολλές μετατροπές στο αρχικό κέλυφος του εργοστασίου. Πρόκειται για έναν συνεχόμενο μετασχηματισμό του εργοστασίου τον οποίο γνωστοί αρχιτέκτονες της εκάστοτε περιόδου αναλάμβαναν. Ονόματα, όπως του Αναστάσιου Μεταξά, του Αλέξανδρου Νικολούδη του Σωτήρη Μαγιάση και του Περικλή Σακελλάριου, συνδέονται με διαφορετικές φάσεις του εργοστασίου.
Το 1957 αποτελεί καταλυτική χρονολογία για την ιστορία του κτιρίου. Ο εργοστασιάρχης Κάρολος Ι. Φιξ, προσλαμβάνει έναν νέο πρωτοπόρο και ταλαντούχο αρχιτέκτονα, τον Τάκη Ζενέτο που πρόσφατα είχε επιστρέψει από τις σπουδές του στο Παρίσι, προκειμένου να εκσυγχρονίσει το κεντρικό εργοστάσιο στη Λεωφόρο Συγγρού 53. Ήθελε η εικόνα της εταιρείας να εκφράζει τις διεθνείς προδιαγραφές της και να εμφανίζει μέσα από την αρχιτεκτονική και τη διαφάνεια της όψης τα τελευταία μηχανήματα, τις τελευταίες αφίξεις από τη Γερμανία και την Αμερική.
Ο Ζενέτος σε συνεργασία με τον Αποστολίδη, αντιμετωπίζει ένα κτίριο στο κέντρο της πόλης, μίας πόλης που κατά κύριο λόγο αναπτύσσεται στην κατακόρυφη διάσταση, με έναν διαφορετικό τρόπο. Εισάγει την οριζοντιότητα, δημιουργώντας ένα εργοστάσιο, που σχεδόν κινείται παράλληλα με τη Λεωφόρο Συγγρού. Μία τεράστια τζαμαρία στο ισόγειο του εργοστασίου επιτρέπει σε όλους να δουν μέσα ένα κομμάτι από τη γραμμή παραγωγής. Ο Τάκης Ζενέτος δημιουργεί ένα ευέλικτο κτίριο που να μπορεί να μεταβάλλεται και στις τρεις διαστάσεις του. Ο αρχιτέκτονας με μία χειρονομία ενσωματώνει τις μέχρι τότε πραγματικότητες του εργοστασίου, τις εγκιβωτίζει σε ένα καινούργιο ενιαίο σώμα. Το τελικό κτίριο ενώ είναι ένα, κρύβει μέσα του πολλά άλλα κτίρια, από τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους του.
Μέσα στο βιβλίο ΦΙΞFIX 120+Χρόνια αρχιτεκτονική, Τάκης Χ. Ζενέτος-Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης, υπάρχει ένα κεφάλαιο το οποίο ονομάζω «FIX 2057- Το FIX στο μέλλον». Το κεφάλαιο ξεκινάει με την φράση του Άλμπερτ Αϊνστάιν: «Η φαντασία είναι τα πάντα, είναι η ανεπίσημη πρώτη προβολή του κινηματογραφικού έργου της ζωής.» Στο βιβλίο, λοιπόν, η μελέτη προχωράει μέχρι…το 2057!! Είναι ένα χρονικό άλμα προς τα μπροστά. Φαντάζομαι το κτίριο με επέκταση προς την Αθήνα, να έχει έναν δημόσιο χώρο που να ενώνει το Μουσείο με την πόλη και να είναι ανοιχτό προς όλους: καλλιτέχνες και ευρύ κοινό. Κάνω δηλαδή μία μετατόπιση, από το παρόν, στο μέλλον του κτιρίου, στο 2027…στο 2057. Στην ιστορική μελέτη χρειάζεται χρονική απόσταση τουλάχιστον σαράντα ετών από το αντικείμενο, για να είναι εφικτή μία σφαιρικότερη αντίληψη όσο γίνεται πιο αντικειμενική και ανεπηρέαστη από πρόσωπα και καταστάσεις. Η χρονική αυτή απόσταση συνήθως είναι από το παρελθόν. Πώς θα ήταν, όμως, αν βλέπαμε αυτήν την απόσταση προς το μέλλον; Αυτό άλλωστε ήταν βασικό στοιχείο και στην σκέψη του Τάκη Ζενέτου.
Από τη μελέτη του Τάκη Ζενέτου μπορούμε να αντλήσουμε αρχιτεκτονικά εργαλεία για τον σχεδιασμό του άλλου μισού, του τμήματος του FIX που απουσιάζει.
Όχι για να ξαναφτιάξουμε το FIX, αλλά για να δώσουμε μία νέα μετάφραση στο παρόν, μέσα από όλες τις φάσεις του κτιρίου, μέσα από τις ιστορικές του παραμέτρους. Να γίνει μία αρχιτεκτονική τοπίου, που να συνεχίζει το ανοιχτό έργο, ενώνοντας το ΕΜΣΤ με την πόλη, προς το μέρος που έχει κατεδαφιστεί και αυτήν την στιγμή βρίσκεται ο σταθμός μετεπιβίβασης λεωφορείων και μία νησίδα πράσινου. Ο κενός χώρος μπορεί θαυμάσια να διαμορφωθεί ως δημόσιος χώρος για το Μουσείο και την πόλη με αρχιτεκτονικές προτάσεις τοπίου που να συμπληρώνουν το ολόκληρο του πρώην εργοστασίου με χειρονομίες άλλοτε πιο διακριτικές και άλλοτε λιγότερο διακριτικές. Χειρονομίες που να λαμβάνουν υπόψη την ιστορική μνήμη αυτού που απουσιάζει, φέρνοντάς το στο παρόν με ένα δημιουργικό τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να γίνει επέκταση και των δραστηριοτήτων του ΕΜΣΤ, στο τμήμα που έχει γκρεμιστεί και να λειτουργούν εκεί εργαστήρια για τους επισκέπτες που θα μπορέσουν να αναπτύξουν τα καλλιτεχνικά τους ενδιαφέροντα και να έρθουν σε μία πιο άμεση επαφή με το έργο τέχνης και τη δημιουργία του.
Να αποτελέσει έναν τόπο όπου θα παράγεται τέχνη, έναν τόπο ζωντανό όπου όχι μόνο θα φυλάσσεται τέχνη αλλά και θα δημιουργείται!
Στο βιβλίο, τοποθέτησα το κτίριο το 2057 γιατί εκτός των άλλων θυμάμαι, όταν ήμουνα μικρή, μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση ένας αστροφυσικός. Ήταν μία περίοδος που υπήρχε φόβος ότι θα πέσει ένας μετεωρίτης και η γη θα καταστραφεί. Όταν τον ρώτησαν αν πίστευε πως όντως η ζωή πάνω στη γη κινδυνεύει να αφανιστεί είχε πει, όχι. Και όταν τον ρώτησαν που το στήριζε είπε «γιατί αν καταστραφεί θα έρθετε να μου ζητήσετε τον λόγο!!» Μου είχε φανεί τότε ευφυές, γουστόζικο και ένα πλάγιο χαμόγελο προς το σύμπαν! Το μέλλον όσο και να το σχεδιάζουμε είναι πάντα ανοιχτό και μπορεί να μας εκπλήξει με έναν τρόπο ακόμα πιο ενδιαφέροντα από όσο τον φανταζόμαστε!
ΜΑΠ: Αφού μιλήσαμε για το απώτερο μέλλον του πρώην κτηρίου ΦΙΞ και νυν ΕΜΣΤ, θα ρωτήσω ποια είναι τα δικά σας σχέδια όχι για το απώτερο αλλά για το άμεσο μέλλον.
ΝΘ: Θα ξεκινήσω λέγοντας πως κάθε φορά που γίνεται μία παρουσίαση ή ένα εικαστικό γεγονός που αφορά την έρευνα για το ΦΙΞ είναι σαν να δίνεται μία νέα, διαφορετική ζωή στο βιβλίο. Για την ιστορία, η βιβλιοπαρουσίαση της ελληνικής έκδοσης έγινε στις 30 Μαίου 2018 στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και η βιβλιοπαρουσίαση της αγγλικής έκδοσης έγινε 6 χρόνια μετά, στις 30 Μαΐου 2024, στο κτήριο της ΕΣΗΕΑ. Το 2018 γεννήθηκε, επίσης, και το Fix Game που δημιουργήσαμε με την εικαστικό Ελίνα Θεοδωροπούλου και το παρουσιάσαμε πρώτη φορά στο Γκαίτε κι έπειτα στο Ωδείο Αθηνών και στο ΕΜΣΤ ενώ στις 18 Μαΐου 2024, στα Πλαίσια της Παγκόσμιας Νύχτας Μουσείων, στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος συνομιλήσαμε εκ νέου με την Ελίνα Θεοδωροπούλου μέσα από τα έργα μας ‘Από το άτομο στο αρχείο και από το Αρχείο στον Άνθρωπο’ και ‘FIX/ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ, Ένα άλλο είδος γραφής’.
Θέλω να βάλω στην ιστορία του FIX πολλούς ανθρώπους με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους.
Σε ό,τι αφορά τα σχέδια για το άμεσο μέλλον, έχουμε δημιουργήσει μία ομάδα με την Ελίνα Ζενέτου, την Ελίνα Θεοδωροπούλου και τον Ντίνο Μιχάλαρο που τον τελευταίο χρόνο δουλεύει πάνω σε μία πρόταση για μία έκθεση για τον Τάκη Χ. Ζενέτο. Ελπίζουμε να πάει καλά και να πραγματοποιηθεί γιατί πραγματικά θα είναι ξεχωριστός πλούτος για τον αρχιτεκτονικό κόσμο, και όχι μόνο, να μπορέσει να απολαύσει ένα μεγάλο κομμάτι του έργου αυτού του μεγάλου δημιουργού. Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης στην παρουσίαση της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου ανέφερε ότι είναι ένα βιβλίο ηρωικό και τον ευχαριστώ! Ξέρει πολύ καλά, από μέσα, όλη την σημαντική προσπάθεια που έπρεπε να γίνει για να ολοκληρωθεί αυτό το έργο. Και αυτή η έκθεση για να γίνει και να ολοκληρωθεί έχει κάτι το ηρωικό.
ΜΑΠ: Παρότι η έρευνα και η συγγραφή είναι εν πολλοίς ένα μοναχικό μονοπάτι, εσείς πλαισιώνετε και εμπλουτίζετε το προσωπικό σας έργο μέσα από δημιουργικές συνεργασίες με κυρίαρχη την σύμπλευση με την αδελφή σας, εικαστικό Ελίνα Θεωδοροπούλου, με την οποία έχετε συνομιλήσει, διαλεκτικά, μεταξύ άλλων στο ‘Fix Game’ (2018) και στο ‘FIX/ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ, Ένα άλλο είδος γραφής’ (Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ, 2024). Μιλήστε μας για τη σχέση αυτή και την ένταση από το ατομικό στο συλλογικό και αντίστροφα.
ΝΘ: Ξεκινώντας, θεωρώ πως ένα βιβλίο είναι μία ανοιχτή διαδικασία, που παρότι ολοκληρώνεται μόλις έχει μπει η τελευταία τελεία και έχει πάει στο τυπογραφείο, συγχρόνως είναι και ανοιχτό. Όχι μόνο για τους αναγνώστες που θα δώσουν την δική τους μετάφραση, τις δικές τους ερμηνείες και θα αποκτήσουν μια προσωπική σχέση μαζί του, είναι ανοιχτό και για την συγγραφέα/ τον συγγραφέα. Για να μιλήσω πιο προσωπικά, για μένα είναι ανοιχτό, επειδή αποτελεί αποτέλεσμα μία μακροχρόνιας έρευνας που συνεχίζεται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Τώρα, σχετικά με τις συνεργασίες, πιστεύω πάντα πως η ομάδα δίνει μιαν άλλη δύναμη. Κάποιος είχε πει όταν είσαι μόνος σου προχωράς γρήγορα, όταν είσαι μαζί προχωράς πιο μακριά!
Το πιστεύω αυτό, το έχω βιώσει στην συνεργασία με την αδελφή μου, εικαστικό Ελίνα Θεοδωροπούλου, μαζί με την οποία έχουμε οργανώσει σημαντικές εκθέσεις και πολιτιστικά γεγονότα. Είναι κάποιες φορές που αδελφικές σχέσεις γίνονται και σχέσεις συνεργασίας. Δεν είναι συνηθισμένο, όμως έχουμε παραδείγματα και όταν συμβαίνει είναι ανεκτίμητο.
Σύντομο Βιογραφικό
Η Ντόρα Θεοδωροπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός, απόφοιτος του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. Συνέχισε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το 2017 αναγορεύτηκε Διδάκτωρ της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. Έχει συνεργαστεί με αρχιτεκτονικά γραφεία στην Αθήνα και στη Ρώμη για την υλοποίηση ιδιωτικών και δημόσιων έργων και έχει λάβει μέρος, κερδίζοντας διακρίσεις, σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Έχει εργαστεί στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ως βοηθός στα μαθήματα Σύνθεσης, Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής και έχει συμμετάσχει σε συνέδρια αρχιτεκτονικής.
Έχει οργανώσει σημαντικές εικαστικές-αρχιτεκτονικές εκθέσεις σε συνεργασία με την εικαστικό Ελίνα Θεοδωροπούλου ως επιμελήτρια και υπεύθυνη επικοινωνίας. Το 2018 εξέδωσε το βιβλίο της ΦΙΞFIX 120+ XΡΟΝΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ,Τάκης Χ.Ζενέτος- Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης από τις εκδόσεις Επίκεντρο και το 2020 το βιβλίο ΦΙΞFIX 120+ YEARS OF ARCHITECTURE, Takis Zenetos-Margaritis Apostolidis a Turning Point in the History of the Fix Building. Συνεχίζει την έρευνα για τον αρχιτέκτονα Τάκη Χ. Ζενέτο, δημιουργώντας δίκτυα συνεργασιών και δράσεων. Έχει δίπλωμα ψυχοθεραπείας με την μέθοδο της βιοσύνθεσης.
Όλες οι φωτογραφίες που εικονογραφούν την συνέντευξη προέρχονται από το βιβλίο ‘ΦΙΞFIX 120+ Χρόνια Αρχιτεκτονική, Τάκης Χ. Ζενέτος -Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης, Σημείο Τομής στην ιστορία του Κτιρίου’.
Διαβάστε περισσότερα για το βιβλίο της Ντόρας Θεοδωροπούλου ‘ΦΙΞFIX 120+ Χρόνια Αρχιτεκτονική, Τάκης Χ. Ζενέτος -Μαργαρίτης Χ. Αποστολίδης, Σημείο Τομής στην ιστορία του Κτιρίου’, εδώ!
Ο διάλογος για το FIX συνεχίζεται! Συνομιλία μεταξύ των έργων της Ελίνας Θεοδωροπούλου και της Ντόρας Θεοδωροπούλου, εδώ!
READ ALSO: "Το πλακάκι, αυτή η μονάδα που κατακερματίζει το σύνολο, είναι για μένα το μέσο σύνδεσης τέχνης και αρχιτεκτονικής." | Συνέντευξη με την Μυρσίνη Αλεξανδρίδη