Η Μαρία Καλτσά, υπεύθυνη για το Πρόγραμμα Λυκαβηττός: το παρόν και το μέλλον του αστικού δάσους της Αθήνας, περιγράφει στη Δανάη Μακρή την κατάσταση του λόφου σήμερα, την καινοτόμο μεθοδολογία συμμετοχικού σχεδιασμού που ακολουθήθηκε και το μεγαλόπνοο όραμα όλων των συνεργατών για ένα μεγάλο, ζωντανό, προστατευμένο αστικό δάσος στη καρδιά της Αθήνας.
Η αρχιτέκτων Μαρία Καλτσά είναι ειδική Σύμβουλος του κ. Καμίνη σε θέματα αστικού σχεδιασμού και υπεύθυνη του “Προγράμματος Λυκαβηττός”. Υπήρξε εκ των μελετητών του “μεγάλου πεζόδρομου” της Διον. Αρεοπαγίτου-Απ. Παύλου και έχει βραβευτεί με ένα από τα 5 πρώτα βραβεία του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ιδεών για τον σχεδιασμό νέου τοπόσημου για τη Θεσσαλονίκη. Έχει υλοποιήσει πλήθος έργων και ερευνητικά προγράμματα, ενώ η θητεία της ως Γ. Γ. Χωροταξίας & Αστικού Περιβάλλοντος στο Υπουργείο Περιβάλλοντος (2009-2012) έχει συνδεθεί με την προβολή της αρχιτεκτονικής, αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και το νέο πλαίσιο διεξαγωγής τους, εμβληματικές μεταρρυθμίσεις όπως ο ΝΟΚ και ο νέος τρόπος έκδοσης αδειών, τη λειτουργία των πρώτων ηλεκτρονικών πλατφορμών κλίμακας σε συνεργασία με το ΤΕΕ κ.ά.
Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η μοναδική και παγκόσμια ιδιαίτερη ταυτότητα της Αθήνας;
Τα τόσα πολλά και τόσα λίγα μαζί! Η ταυτότητα της Αθήνας χαρακτηρίζεται από πολλές λανθάνουσες ποιότητες που δεν διευκολύνονται ώστε να εκφραστούν αρκετά, από μεγάλο πλούτο πολιτισμού και ιδεών και πολύ λίγους πόρους.
Δηλαδή γενικά από πολλά θετικά υποστρώματα και δημιουργικές δυνάμεις αλλά και συγχρόνως πολλές αδυναμίες, και λίγες πρακτικές δυνατότητες. Αυτό είναι ορατό, γίνεται αντιληπτό και δεν είναι τυχαίο ότι η πόλη αναδείχτηκε με έναν ιδιαίτερο τρόπο την περίοδο της κρίσης.
Ποια είναι τα προβλήματα του Λυκαβηττού σήμερα;
Σήμερα ο λόφος δέχεται εντεινόμενες πιέσεις κυρίως λόγω της κλιματικής μεταβλητότητας που έχει ήδη αποτυπώσει τα ίχνη της στη φύση. Ακόμα, η μεγάλη επισκεψιμότητα είναι πολύ ορατή φέτος με τη ραγδαία αύξηση των τουριστών που έρχονται στοχευμένα για την πόλη και όσο κι αν είναι επιθυμητή, χρειάζεται διαχείριση. Η ατμοσφαιρική ρύπανση λόγω της αστικής θερμικής νησίδας, η ανεξέλεγκτη χρήση και στάθμευση των ΙΧ αυτοκινήτων, και η αλόγιστη χρήση των περιοχών του Λυκαβηττού έχουν επίσης δημιουργήσει προβλήματα.
Μετά τους Oλυμπιακούς Αγώνες, ο Λυκαβηττός έχει παραμεληθεί και η αναβάθμισή του είναι αναγκαία.
Ποια μεθοδολογία έχετε ακολουθήσει στο πρόγραμμα; Θα μας περιγράψετε την «αρχιτεκτονική» του προγράμματος;
Ο Λυκαβηττός αποτελεί σύνθετο θέμα ως κοινός πόρος πολύ μεγάλης οικολογικής, αντιληπτικής, λειτουργικής και κοινωνικής σημασίας για την πόλη. Επιπλέον κατέχει σημαντική θέση τόσο στο συλλογικό υποσυνείδητο των Αθηναίων όσο και του κάθε ένα χωριστά, και αυτό για ποικίλους λόγους.
Ο Λυκαβηττός συνδέεται με την ιστορική τοπιογραφία της Αθήνας, την πολιτιστική αξία της από τους κλασσικούς χρόνους ως σήμερα, ενώ τους τελευταίους 2 αιώνες εκφράζει τους μετασχηματισμούς της ίδιας της πόλης.
Πως λοιπόν προσεγγίζεις τον λόφο που κάθε Αθηναίος θεωρεί ότι του “ανήκει” και αντίστοιχα διαμορφώνει άποψη για αυτόν; Πως αντιμετωπίζει κανείς τόσες διεκδικήσεις, ποικίλες ανάγκες και ποιότητες, και πως αναδεικνύονται οι πολυεπίπεδες εκφάνσεις;
Μια δόκιμη μεθοδολογία σήμερα για τέτοια σύνθετα ζητήματα είναι αυτή των συνεργιών. Η λέξη “Πρόγραμμα” δηλώνει ακριβώς αυτό: συμβολή πολλών κατάλληλων δυνάμεων, ολοκληρωμένη διάσταση, ανοιχτή διαβούλευση με συμμετοχή των εταίρων και πολιτών. Επίσης, για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα, τις ανάγκες, τις δυνατότητες και τις δυναμικές του λόφου, έπρεπε πρώτα να αποκτήσουμε πλήρη αντίληψη των πολλών θεμάτων.
Η αρχιτεκτονική του Προγράμματος βασίστηκε στις συνέργειες, και πολλές συστηματικές καταγραφές και αναλύσεις.
Γενικά, τι συμβαίνει με τους χώρους πρασίνου στην Αθήνα; Που αλλού μπορεί και πρέπει να εφαρμοστεί η μεθοδολογία;
Η θωράκιση της ανθεκτικότητας του Λυκαβηττού, με πολλούς τρόπους, απαίτησε την ενσωμάτωση των απόψεων και γνώσεων πολλών ειδικών και μη, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι προτάσεις του Προγράμματος θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες και επιθυμίες τους. Είχαμε σαν πολύ κεντρικό στόχο τη διατύπωση μιας συλλογικής πρότασης και ενός κοινά αποδεκτού οράματος που θα συνδέεται με τη νέα ταυτότητα του λόφου. Ακριβώς αυτά νομίζω πως αξίζει να αποτελούν βασικές παραδοχές σε όλες τις παρεμβάσεις κλίμακας σε ευαίσθητους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου αλλά και ανοιχτούς δημόσιους χώρους γενικότερα.
Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για έναν ποιοτικό σχεδιασμό;
Όσον αφορά τον δημόσιο χώρο, ένα πρώτο βήμα είναι το να συμμετέχουν πολλοί και με υπευθυνότητα στη διαδικασία παραγωγής του, ένα επόμενο το να σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας-δημιουργός που αξιοποιεί τα πορίσματα της συμμετοχικής διαδικασίας.
Ειδικά στην Αθήνα η απουσία σύγχρονων ποιοτικών εικόνων στον δημόσιο χώρο εγκυμονεί τον κίνδυνο συμβιβασμού με την κακή αισθητική, γιατί χωρίς αυτές δεν “παιδεύεται” η αισθητική του μέσου ανθρώπου.
Με αυτές τις ματιές, η αναζωογόνηση του Λυκαβηττού μπορεί να ερεθίσει θετικά σαν θέμα, και σίγουρα πρέπει να επιδιωχθεί η ανάδειξη της υπερτοπικής σημασίας του ως εμβληματικό τοπόσημο του πολιτισμικού τοπίου της.
Ποιοι πρέπει να συνεργαστούν για τη βιωσιμότητα και την εξέλιξη του Λυκαβηττού;
Καταρχήν θεωρήσαμε πως απαιτείται σύνδεση της επιστημονικής, της διοικητικής και της εμπειρικής προσέγγισης. Επίσης πριν τη διατύπωση προτάσεων έπρεπε να γίνουν διερευνήσεις των ποικίλων θεμάτων που τα ορίσαμε σε 3 ενότητες: φυσικό περιβάλλον – δομημένο περιβάλλον – άνθρωποι. Ο Δήμαρχος στηρίζοντας αυτό το σκεπτικό, απηύθυνε πρόσκληση συνεργασίας στο χώρο παραγωγής της γνώσης. Κάλεσε το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ να εκπονήσουν ένα πρωτότυπο ερευνητικό έργο το οποίο υποστηρίχθηκε χρηματοδοτικά από το Κοινωφελές Ίδρυμα Σ. Λάτση και το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη.
Στόχος ήταν η από κοινού με τον Δήμο ανάπτυξη της στρατηγικής της προσέγγισης και η σύνταξη ενός πλαισίου για τη διατύπωση ολοκληρωμένων προτάσεων που θα ανταποκρίνονταν αποτελεσματικά σε περιβαλλοντικές, λειτουργικές, πολιτιστικές, αισθητικές και άλλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο Λυκαβηττός.
Επιπλέον, το Γραφείο Ανθεκτικότητας και Βιωσιμότητας του Δήμου σε συνεργασία με το Δίκτυο των 100 Ανθεκτικών Πόλεων του Ιδρύματος Rockefeller (100RC) και διεθνείς εμπειρογνώμονες συνεργάτες τους συνεισέφεραν μέσα από μια ανοικτή, συμμετοχική και ολιστική διαβούλευση με τους εταίρους στην πόλη και τους πολίτες και επισκέπτες, που αποδείχθηκε εξαιρετικά χρήσιμη στην ανάπτυξη του Προγράμματος.
Γιατί είναι απαραίτητες οι εν λόγω συνεργασίες;
Γιατί πρέπει να γίνονται μεθοδικές διερευνήσεις που δίνουν επιστημονικές απαντήσεις σε ερωτήματα, και να συναντώνται η θεωρία με την εμπειρία και το όραμα με την πράξη. Το εγχείρημα ήταν απαιτητικό αλλά και συναρπαστικό, και δεν έχει επιχειρηθεί ποτέ με τέτοιον συνδυασμό δυνάμεων για ένα θέμα αυτής της κλίμακας.
Κανείς δεν θα μπορούσε να επιτύχει μόνος του αυτά που επιτεύχθηκαν με τη ζύμωση και αλληλοτροφοδότηση.
Ο δημιουργικός κόσμος της έρευνας, ο σκληρός κόσμος της δημόσιας διοίκησης, και ο πραγματικός κόσμος της πόλης αξίζει να μοιράζονται πεποιθήσεις και αγωνίες. Στην πραγματικότητα ήταν μια πειστική παιδευτική διαδικασία που συχνά μας εντυπωσίαζε όλους.
Η συνεργασία ήταν λοιπόν απαραίτητη για την ανάδειξη του λόφου ως πόλου με λειτουργίες, με πολιτιστική αξία, με τοπική και υπερ-τοπική σημασία, και ως πνεύμονα πρασίνου και κοιτίδας βιοποικιλότητας για την Αθήνα.
Παράλληλα, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα πλημμυρικά προβλήματα και για να εγγραφεί η νέα αντίληψη για τον λόφο χρειάζονταν έργα άμεσης υλοποίησης που έπρεπε να “κουμπώνουν” με τις διαπιστώσεις και τα παραδοτέα των Πανεπιστημίων. Περισσότερες επεμβάσεις και νέα έργα και δράσεις στον Λυκαβηττό μπορούν να επιλεγούν στο μέλλον με βάση ένα master plan που εκπονείται. Ένα master plan αρχών και κατευθύνσεων που συνθέτει όλο το επιστημονικό υλικό και πάνω του θα αποτυπωθούν οι πιο σημαντικές από τις ποικίλες προτάσεις των εταίρων και πολιτών, οπότε θα είναι ευρείας αποδοχής.
Ποια είναι τα βασικότερα πορίσματα από τη δουλειά κάθε συνεργάτη στο Πρόγραμμα;
Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών επικεντρώθηκε σε ζητήματα τοπιακού σχεδιασμού, περιβαλλοντικών υποδομών, προστασίας του εδάφους από τη διάβρωση, βελτίωσης των φυτεύσεων και οικολογικής διαχείρισης, ώστε το αστικό δάσος να προστατευτεί με σύγχρονες, αποτελεσματικές πρακτικές διαχείρισης.
Υπέδειξαν τη δημιουργία διαβαθμισμένων ζωνών πρόσβασης στον λόφο ώστε να αναδειχθεί και να προστατευθεί η χλωρίδα και η πανίδα του. Επίσης την αποκάλυψη των πολλαπλών τοπίων που λειτουργούν παράλληλα, άλλα είναι κρυμμένα στις φυλλωσιές άλλα φανερώνουν τα μοναδικά γεωλογικά του στρώματα ενώ άλλα μπορούν να κινήσουν ιδιαίτερο αισθητικό ή βοτανολογικό ενδιαφέρον μέσα από τη χάραξη θεματικών μονοπατιών.
Το ΕΜΠ επικεντρώθηκε στην σημασία του λόφου ως κύριου τουριστικού προορισμού με άξονα τη θέα, ως χώρο πολιτισμού και αναψυχής και εμβληματικό τοπόσημο της Αθήνας. Επίσης αναγνώρισε την τοπική σημασία του λόφου ως χώρου πρασίνου που συνδιαλέγεται με την καθημερινότητα των κατοίκων των διαφορετικών γειτονιών που τον περιβάλλουν.
Τα πορίσματα καταδεικνύουν την ανάγκη βελτίωσης της προσβασιμότητας στο λόφο, ένταξής του στην πόλη, ανάπτυξης χρήσεων, δραστηριοτήτων και τουριστικών λειτουργιών, ανάδειξης σημείων στάσης και θέας, οργάνωση των μονοπατιών, και εξυπηρετήσεων των επισκεπτών.
Το Γραφείο Ανθεκτικότητας του Δήμου Αθηναίων με ομάδα διαβούλευσης και προσέγγισης των πολιτών και των εταίρων αποκάλυψε ένα πλέγμα αιτημάτων και προσδοκιών με τεράστια ποικιλία.
Η Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με τη Δ/νση Δασών Αττικής συνεισέφεραν με πολύ σοβαρές διαπιστώσεις που σχετίζονται με το θεσμικό πλαίσιο που διέπει τον λόφο, και προσδιόρισαν τα ίδια τα έργα και τον χαρακτήρα τους.
Ο πολίτης συμμετείχε στη διαδικασία και εάν ναι, από την έρευνά σας, πως αντιλαμβάνονται οι πολίτες το Λυκαβηττό;
Το master plan συνθέτει όλο το επιστημονικό υλικό και πάνω του θα αποτυπωθούν οι πιο σημαντικές από τις ποικίλες προτάσεις των εταίρων και πολιτών. Σε συνεργασία με τα διεθνή γραφεία ειδικού τρόπου παραγωγής του αστικού σχεδιασμού “Rebuild by Design” και “Interboro Partners”, με βοήθεια και από το Διεπιστημονικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών “Διαχείριση Μνημείων: Αρχαιολογία, Πόλη και Αρχιτεκτονική” μιλήσαμε με περισσότερα από 1.450 άτομα. Από αυτά, τα 1.200 άτομα ανταποκρίθηκαν σε έρευνα κοινής γνώμης και περισσότερα από 250 άτομα συμμετείχαν σε θεματικές συναντήσεις, εργαστήρια και δράσεις διαβούλευσης. Υπήρξε διαρκής ανατροφοδότηση με τη δουλειά των Πανεπιστημίων και του δήμου.
Υπήρξε ποικιλία απόψεων αλλά σε γενικές γραμμές είχαμε συγκλίσεις σε όλα τα θεματικά πεδία.
Το ζωντάνεμα του Λυκαβηττού και η προστασία του ως χώρου πρασίνου κυριάρχησε μαζί με την ανάγκη ανάδειξης της σημασίας του στην πολιτιστική ιστορία και την τοπιογραφία της πόλης.
Μεγάλη πρόκληση αναδεικνύεται το θέμα πρόσβασης με δημόσιο μέσο μεταφοράς, διότι αυτό αποτελεί προϋπόθεση για τις πολλές ποιοτικές αλλαγές που θα επιχειρηθούν. Οι άνθρωποι δεν θέλουν μια laissez faire κατάσταση στον λόφο γιατί πλέον αντιλαμβάνονται τους κινδύνους. Θέλουν πολλές λειτουργίες εναρμονισμένες και ρυθμισμένες, επικεντρώνονται στις βασικές απαιτήσεις και διστάζουν να οραματιστούν γιατί φοβούνται τη βιωσιμότητα των όποιων επεμβάσεων. Εκεί μπαίνουν τα Πανεπιστήμια για να θέσουν το κατάλληλο πλαίσιο και για να ενδυναμώσουν το όραμα, και η ευθύνη του δήμου για να κάνει πράξη τις προσδοκίες και να επιλέξει μια αποτελεσματική και σίγουρα καινοτόμο διαχείριση.
Πως θα μπορούσε ο πολίτης και ο επισκέπτης στο μέλλον να απολαύσουν ιδανικά το λόφο;
Με εύκολη πρόσβαση, λιτές αλλά ποιοτικές εξυπηρετήσεις, και ποικίλες δυνατότητες απόλαυσης του που δεν θα συγκρούονται στο χώρο.
Ποια έργα θα υλοποιηθούν άμεσα;
Τα έργα είναι επείγοντος χαρακτήρα και αφορούν υφιστάμενες υποδομές.
Πρόκειται καταρχήν για πιλοτική εφαρμογή καινοτόμων ήπιων, καλαίσθητων αντιπλημμυρικών-αντιδιαβρωτικών τεχνικών και υλικών, κατάλληλων για τη θωράκιση διαβρωμένων πρανών στη ΝΑ πλευρά του λόφου.
Σημαντικότατο έργο είναι η αντικατάσταση της υφιστάμενης χάραξης της ασφαλτόστρωσης του δρόμου και η επίστρωσή του με ειδικό χυτό υδατοπερατό υλικό ώστε να είναι συμβατός με το χαρακτήρα του αστικού δάσους και να αποτελέσει κύρια πεζοπορική διαδρομή.
Επίσης θα αποκατασταθεί με φυσικά υλικά ένα περιμετρικό μονοπάτι μήκους 3 χλμ. το οποίο θα συνδέει επιμέρους περιοχές του λόφου που θα ενεργοποιηθούν, και θα επιστρωθεί με σταθεροποιημένο κουρασάνι που είναι υδατοπερατό υλικό και φιλικό προς το περιβάλλον.
Τέλος, θα ανακατασκευαστεί και επαναλειτουργήσει η “Πράσινη Τέντα” που θα είναι απόλυτα προσβάσιμη από τα ΑΜΕΑ, το ίδιο και ο περιβάλλων χώρος της.
Αν κλείσουμε τα μάτια μας και δούμε έναν νέο Λυκαβηττό, μέσα από το δικό σας όραμα και έρευνα, τι εικόνα θα σχηματιστεί;
Θέλουμε ένα αστικό δάσος που δεν φοβάται να αναμετρηθεί με τις προκλήσεις τις εποχής του γιατί γνωρίζει τον τρόπο, με παροχές που αποπνέουν έναν σύγχρονο αστικό σχεδιασμό που τόσο στερείται η Αθήνα.
Η εικόνα που οραματιζόμαστε είναι αυτή ενός ανεπιτήδευτου, εύκολα προσβάσιμου, ασφαλούς, και περιβαλλοντικά προστατευμένου τόπου απόλαυσης για όλους, με ισχυρή πολιτιστική ταυτότητα.
Ένα κομψό αέρινο cable car με μεγάλη μεταφορική ικανότητα, με μικρές γυάλινες γόνδολες, χωρίς ενδιάμεσους πυλώνες, μας μεταφέρει από το άλσος του Ευαγγελισμού στην αναπλασμένη αλάνα του σημερινού parking χωρίς να ρυπαίνει το περιβάλλον, χωρίς να προσβάλει τη θέαση του λόφου από την Ακρόπολη, χωρίς να εμποδίζει τους περιπατητές. Προσφέρει πολλά έσοδα για τη συντήρηση του λόφου και μοναδική θέα προς την πόλη κατά τη διαδρομή, οπότε δεν συνωστίζονται οι επισκέπτες στη μικρή αυλή του Άι Γιώργη για να νοιώσουν πως πετούν πάνω από την πόλη.
Ποια είναι τελικά τα συμπεράσματά σας μετά από όλο το έργο; Ποιες οι ελπίδες σας;
Η πεποίθηση πως ο λόφος είναι πράγματι το ιδανικό πεδίο μελέτης της σχέσης μεταξύ της φύσης και του ανθρωπογενούς στοιχείου καθώς και πως αντισταθμίζονται η ανάδειξή του ως εμβληματικού Αθηναϊκού τοπόσημου και η ανάγκη προστασίας του ως πολύτιμου αστικού δάσους.
Ο λόφος μπορεί να δώσει πολλά στην πόλη και να πάρει από αυτή.
Διαβάστε ακόμα ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ: Γνωρίζοντας καλύτερα τους συμμετέχοντες εταίρους | Γραφείο Ανθεκτικότητας και Βιωσιμότητας δήμου Αθηναίων!
READ ALSO: Συνέντευξη με τον Master οf Royal Designers και βασικό σχεδιαστή της Ideal Standard, Robin Levien