Η γοητεία των βιομηχανικών ερειπίων της Δραπετσώνας

Το Archisearch παρουσιάζει ένα φωτορεπορτάζ του Δημήτρη Λούτου, που αποτυπώνει στο φακό τη γοητεία της φθοράς της βιομηχανικής κληρονομιάς της Δραπετσώνας σε ένα κινηματογραφικό σκηνικό, αποκαλύπτοντας σημάδια από την ιστορία και την ταυτότητα της περιοχής.
– φωτογραφίες: Δημήτρης Λούτος
 

Στις 17 Ιουλίου 2019, μεγάλο τμήμα του «Ταινιόδρομου Κάκαρη» καταρρέει εξ’ αιτίας ενός σεισμού 5,1 Ρίχτερ στη Μαγούλα Αττικής. Ο ταινιόδρομος αποτελούσε τοπόσημο στην είσοδο του Προλιμένα Πειραιώς και αναπόσπαστο στοιχείο των ήδη χαρακτηρισμένων από το ΥΠΠΟΑ κτηρίων των βιομηχανικών εγκαταστάσεων του πρώην εργοστασίου της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων.

Με την ίδρυσή της, το 1909, η Εταιρεία Χημικών Λιπασμάτων Α.Ε.Ε.Χ.Π.Λ. επισφράγισε την ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης της Δραπετσώνας, οριοθετώντας παράλληλα την εξέλιξη του -αδιαμόρφωτου έως τότε- χώρου. Η παραθαλάσσια περιοχή από το λιμενοβραχίονα Κράκαρη μέχρι τον “όρμο των Σφαγείων”, γνωστή και ως “Λιπάσματα”, χρωστά το όνομά της στην ιστορία της βιομηχανικής μονάδας της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (Α.Ε.Ε.Χ.Π.Λ.), της εταιρείας που κυριάρχησε στην οικονομική ζωή της περιοχής και κατείχε επί μισό αιώνα το μονοπώλιο στην κατασκευή λιπασμάτων.

Το εργοστάσιο της εταιρείας κατασκευάστηκε τον Οκτώβριο του 1910 και οι μονάδες εκτείνονται σε έκταση 245 στρεμμάτων, με δομημένη επιφάνεια 146.000 τ.μ. και 109 ενεργές μονάδες παραγωγής οξέων, λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων.

Απασχολώντας 4.000 κατοίκους της περιοχής και πρόσφυγες που κατέφτασαν στον Πειραιά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, τα Λιπάσματα διαμόρφωσαν τους όρους της οικιστικής εγκατάστασης που θα ακολουθούσε η γύρω περιοχή, δημιουργώντας τη Δραπετσώνα.

Η εταιρεία μονοπώλησε την παραγωγή λιπασμάτων (θειικό οξύ, θειικός χαλκός, θειικός σίδηρος, υδροχλωρικό οξύ, νιτρικό οξύ, λιπάσματα) και υαλουργικών ειδών – όταν προστέθηκε το 1920 μονάδα υαλουργίας.

Κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκόσμιου Πολέμου η βιομηχανική μονάδα υπέστη μεγάλη καταστροφή. Λόγω των ελλείψεων σε καύσιμες και πρώτες ύλες η Εταιρεία στράφηκε, τη δεκαετία του ’50, στην κάλυψη των αναγκών της σε λιγνίτη και
σιδροπυρήτη μέσω της μεταλλευτικής δραστηριότητας,  προκαλώντας ωστόσο σημαντικά ατμοσφαιρικά προβλήματα στην περιοχή με τη διοχέτευση ραδιενεργών αποβλήτων σε χωματερή στο Σχιστό Περάματος σε πλαγιά του όρους Αιγάλεω.

Από τα τέλη του  ’70 η παραγωγή μειώνεται και η εταιρεία συρρικνώνεται. Ως αποτέλεσμα, το 1993 η εταιρεία τίθεται σε εκκαθάριση εν ενεργεία και περνάει στον πλήρη έλεγχο της Εθνικής Τράπεζας, ενώ το 1999 οι εγκαταστάσεις κλείνουν οριστικά με δικαιολογία τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και την πρόθεση ανάπλασης του παραλιακού μετώπου, από τη Δραπετσώνα μέχρι το Κερατσίνι και το Πέραμα. 

Τότε άρχισε να καλλιεργείται η ιδέα της κατεδάφισης και εν συνεχεία τουριστικής αξιοποίησης του ακριβού ακινήτου, παρά τις εναλλακτικές προτάσεις πολεοδομικής ανάπτυξης διατυπωμένες από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας και παρά τις κινητοποιήσεις των εργαζομένων.Η μελέτη της ομάδας που αποτελούνταν από το Γιάννη Πολύζο, την Ελένη Μαΐστρου, τη Δήμητρα Μαυροκορδάτου, το Γιώργο Μαχαίρα και τη Λήδα Παπαστεφανάκη, περιελάμβανε τη διατήρηση των πιο αξιόλογων κτιρίων, την ανάμειξη επιχειρηματικών χρήσεων με χρήσεις κατοικίας, πολιτισμού, εκπαίδευσης και αναψυχής και την απόδοση ελεύθερων χώρων στην πόλη.

Παρά την εισήγηση των αρμόδιων Εφορειών του υπουργείου Πολιτισμού και τις προσπάθειες κήρυξης των κτιρίων διατηρητέων ως απομεινάρια της βιομηχανικής ιστορίας της Ελλάδας, το 2003 κατεδαφίστηκε το μεγαλύτερο τμήμα των
εγκαταστάσεων. 

Με την κατεδάφιση των κτιριακών μονάδων, η Εθνική Τράπεζα και ο Δήμος Δραπετσώνας προχώρησαν στις απαραίτητες μελέτες για την ανάπλαση της περιοχής.  Οι δύο πιο ολοκληρωμένες προτάσεις που κατατέθηκαν αφορούσαν ένα συνολικότερο σχέδιο ανάπλασης της παραλιακής μετώπης της Δραπετσώνας, συνολικής έκτασης 660 στρεμμάτων. Καμία ωστόσο από τις παραπάνω προτάσεις δεν περιλάμβανε την επανάχρηση των χώρων των Λιπασμάτων με στόχο τη διάσωση της βιομηχανικής κληρονομιάς του εργοστασίου και της μνήμης του τόπου.

Σήμερα, η έκταση της Πειραϊκής ακτογραμμής ανήκει στο Δήμο Κερατσινίου- Δραπετσώνας, και έχουν ξεκινήσει οι διαδικασίες διαμόρφωσής του στο «Πάρκο Εργατιάς», φιλοξενώντας υπαίθριο θέατρο, αθλητικές εγκαταστάσεις και παιδική χαρά.
Από τις 109 μονάδες που αποτελούσαν τις εργοστασιακές εγκαταστάσεις, σήμερα σώζονται μόνο δύο κτήρια που δεσπόζουν στο τοπίο, το εργοστάσιο υαλουργίας και το κτήριο που στέγαζε το Ινστιτούτο «Νικόλαος Κανελλόπουλος», η καμινάδα και οι αποθήκες.

Φωτογραφίες Δημήτρης Λούτος