Η ερευνητική εργασία με τίτλο “Χωρικά Απομνημονεύματα: προς ένα οικείο καταφύγιο” των Ελένη Δήμητρα Κωφίδου και Μαρίνα Παντελίδου διερευνά την σχέση χώρου και μνήμης, οικειότητας και απώλειας. Εστιάζοντας σε τρεις χωρικές περιπτώσεις: το πατρικό σπίτι, την πατρίδα και τον παράδεισο γίνεται λόγος για το ατομικό, συλλογικό και φαντασιακό ‘καταφύγιο’. 

Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε το χώρο ως κατοικία προτού δοθεί σε αυτήν η μορφή κάποιας κατασκευής. Το φυσικό περιβάλλον αποτέλεσε τον πρώτο κατοικημένο χώρο, αλλά όχι τον ασφαλέστερο. 

“Η ευημερία του ζώου που προστατεύεται – στη φωλιά, το κουκούλι ή το σπίτι του – από την κακοκαιρία που μαίνεται έξω είναι μια πρωτόγονη αίσθηση καταφυγίου που μπορούμε να μοιραστούμε όλοι, ενήλικες ή παιδιά.”- Gillian Darley, Intimate Spaces.

Χώρος και μνήμη αποτελούν έννοιες αλληλοεξαρτώμενες, που τροφοδοτούνται αμφίδρομα η μία από την άλλη. Οι αναμνήσεις είναι εικόνες του παρελθόντος αποθηκευμένες στο σώμα μας, συχνά αναπαριστούν χώρο και καθώς τις μεταφέρουμε στην πορεία της ζωής μας, παράγουμε δυνητικά νέους χώρους όμοιους με τους αναπαριστάμενους.

Το παρελθόν γίνεται η αφετηρία, η μητρόπολη του κόσμου μας. Όσο όμως η χωρική και χρονική απόσταση από αυτήν μεγαλώνει, τόσο η ανάμνησή της μετατρέπεται σε μύθο, προσεγγίζοντας πλέον, μέσω της αναπόλησης, έναν εξιδανικευμένο τόπο, μία χαμένη ουτοπία.

Έτσι, αφετηρία και προορισμός, παρελθόν και μέλλον, ταυτίζονται σε μία προσπάθεια αναζήτησης του εκτοπισμένου εξερευνητή ενός νέου χώρου που δύναται να αντανακλά τις αναμνήσεις, διαμορφώνοντας μία ετεροτοπία στο παρόν. 

Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η συνθήκη της ακούσιας αποικεσίας, της ανεπιθύμητης απομάκρυνσης από τους οικείους μας χώρους και της επαναπροσέγγισής τους με τη μορφή καταφυγίου.

Από το μύθο του Παραδείσου και την έξοδο των πρώτων ανθρώπων από αυτόν, στην ονειροπόληση του πατρικού σπιτιού και τελικά στη σύγχρονη πραγματικότητα της προσφυγιάς, παρατηρείται με παρόμοια λογική η αναζήτηση ενός καταφυγίου, ικανό να προσφέρει τη θαλπωρή της ανάμνησης, της ασφάλειας του οικείου και της έκφρασης της νοσταλγίας.

Σε μια προσπάθεια ανάλυσης της σημασίας του καταφυγίου, λοιπόν, η παρούσα ερευνητική εργασία εστιάζει σε τρεις χωρικές περιπτώσεις, φαινομενικά διαφορετικές μεταξύ τους· το πατρικό σπίτι, η πατρίδα και ο παράδεισος αποτελούν τις τρεις αφετηρίες, ατομική, συλλογική και φαντασιακή, που μπορεί κανείς να χάσει και να αναζητήσει μέσα στη ζωή του, κατ’ επέκταση και ο πρόσφυγας. 

Η χωρική προσέγγιση της χαμένης ουτοπίας των σύγχρονων εκτοπισμένων αποτελεί έναν συνδυασμό του πατρικού σπιτιού, της πατρίδας και του παραδείσου, καθώς οι πρόσφυγες καλούνται να αντιμετωπίσουν την καθολική απώλεια του οικείου τους χώρου.

Η εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τον κατακερματισμό της σχέσης αφετηρίας – προορισμού και την πλήρη απομυθοποίηση μιας ιδέας καταφυγίου του μέλλοντος που θα δομούνταν από τα απομεινάρια μιας προηγούμενης ζωής, μιας μητρόπολης του παρελθόντος. 

Πώς τελικά ορίζεται η αίσθηση του οικείου για τον καθένα και για το σύνολο ταυτόχρονα μέσα από τον μύθο τριών χωρικών αφετηριών, το ατομικό (πατρικό σπίτι), το συλλογικό (πατρίδα), αλλά και το φαντασιακό (παράδεισος) βίωμα;

Τι κοινό μπορεί να έχει ο σύγχρονος πρόσφυγας, με τον πιστό κάποιας θρησκείας και τον κάτοικο του σύγχρονου σπιτιού; Γιατί οι αφετήριοι χώροι του παρελθόντος, όσο διαφορετικοί κι αν είναι, προσφέρουν την απόλυτη αίσθηση της οικειότητας και της ασφάλειας; Πώς είναι δυνατόν να μάθουμε κάτι από τον τρόπο που μεταγράφονται οι χώροι αυτοί, για τα σύγχρονα καταφύγια των προσφύγων; 

Στόχος της ερευνητικής εργασίας είναι να αποδείξει πως το αίσθημα της οικειότητας του χώρου σχετίζεται άμεσα με την μνημονική αφόρμηση των παρελθοντικών χώρων που λειτουργούν ως καταφύγια μνήμης μέσα από το αφήγημα του νοσταλγού – πρόσφυγα.

“Ο κύριος λόγος, ωστόσο, για τα απομνημονεύματα αυτά είναι φυσικά η ανάγκη να γεφυρωθεί η τεράστια χρονική και τοπική απόσταση μεταξύ της σημερινής και της τότε ζωής μου.” – Edward W. Said, Out of Place: A Memoir

Στοιχεία έργου
Τίτλος έργου Χωρικά Απομνημονεύματα: προς ένα οικείο καταφύγιο
Τύπος έργου Ερευνητική Διπλωματική εργασία
Φοιτήτριες Ελένη Δήμητρα Κωφίδου, Μαρίνα Παντελίδου
Επιβλέπων καθηγητής Δημήτρης Γουρδούκης
Ημερομηνία παρουσίασης Ιούλιος 2024
Πανεπιστημιακό ίδρυμα Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Α.Π.Θ.
Κείμενο από τις δημιουργούς

The research thesis project entitled “Spatial Memoirs: towards a homelike sanctuary” by Eleni Dimitra Kofidou and Marina Pantelidou explores the relationship between space and memory, intimacy and loss. Focusing on three spatial cases: the parental home, the homeland and the paradise, the individual, collective and imaginary ‘refuge’ are discussed respectively.

Human beings used space as a dwelling before it was given the form of a structure. The natural environment was the first habitable space, but not the safest.

“The wellbeing of the warm animal (or human) protected in its nest or cocoon or cottage from the bad weather raging outside is a primitive sense of refuge that we can all share, adult or child.” – Gillian Darley, Intimate Spaces.

Space and memory are interdependent notions, which are mutually fuelled by each other. Memories are images of the past that are stored in our bodies, often representing space, and, as we carry them over the course of our lives, we can potentially produce new sites similar to those represented.

The past becomes the origin, the metropolis of our existence. But as the spatial and temporal distance from the origin increases, its recollection, through reminiscence, becomes a myth, an idealized place, a lost utopia.

Hence, origin and destination, past and future are coincided with each other in an attempt to find a new space for the displaced explorer that can also reflect his memories, creating a heterotopia in the present. 

The subject of this research is the condition of involuntary colonization, the unwanted displacement from our familiar spaces and the re-approach of them in the form of a sanctuary.

From the myth of Paradise and the exile of the first men, to the reverie of the paternal home and finally to the modern reality of refugees, the search for a shelter capable of offering the warmth of reminiscence, the safety of the familiar and the space for the expression of nostalgia, can be witnessed in the same sense. 

In an attempt to analyse the meaning of refuge, the research focuses on three spatial cases, seemingly different from each other; the parental home, the homeland and paradise are the three starting points, the individual, the collective and the imaginary respectively, that one can lose and seek through life, and as such, the refugee as well.  

The spatial approach to the lost utopia of currently displaced people is a conjunction of the family home, the homeland and paradise, as refugees are asked to cope with the loss of their whole familiar existence.

This research attempts to explore the fragmentation of the relation between origin and destination and the complete debunking of an idea of a future sanctuary that would be constructed from the remains of a former life, a metropolis of the past.

How is the sense of the familiar defined for each one and for all of us at the same time through the myth of three spatial starting points, the individual ( the family home), the collective ( the homeland) and the imaginary ( the paradise) experience?

What can a refugee have in common with a religious person and an inhabitant of a contemporary home? Why do the starting points of the past, however different, offer the ultimate sense of intimacy and security? How is it possible to learn something, from the way these spaces are transcribed, about contemporary refugee shelters?

The aim of this research is to demonstrate that the feeling of familiarity of space is closely related to the memorialization of past spaces that act as sanctuaries of memory in the context of the narrative of the nostalgic – refugee.

“The main reason, however, for this memoir is of course the need to bridge the sheer distance in time and place between my life today and my life then.”  – Edward W. Said, Out of Place: A Memoir.

Facts & Credits
Project title Spatial Memoirs: towards a homelike sanctuary
Type Research Diploma Thesis
Students Eleni Dimitra Kofidou, Marina Pantelidou
Supervisor Dimitris Gourdoukis
Presentation date July 2024
University Aristotle University of Thessaloniki, department of Architecture
Text by the authors


RELATED ARTICLES