Grounding with Empathy | Μια σύντομη τοποθέτηση της Σοφίας Βυζοβίτη για το θέμα της ημερίδας ΕΣΩ 2024: “Πίσω στη Γη”: "Η διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό είναι πλέον αδύνατη."

Σε μία σύντομη τοποθέτηση σχετικά με το θέμα της φετινής ημερίδας ΕΣΩ: “Πίσω στη Γη”, η Σοφία Βυζοβίτη, αρχιτέκτων και ακαδημαϊκός, ανιχνεύει τις διαστάσεις της αλλαγής παραδείγματος που επιφέρει στην αρχιτεκτονική η κλιματική κρίση, συμβάλλοντας στο διάλογο με την πολιτική οικολογία στο μεταίχμιο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, που εγκαινιάζει στη διοργάνωση αυτή η επιμελητική ομάδα της Design Ambassador. Το κείμενο δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο συλλεκτικό τεύχος Archisearch Paper Edition 8. 

-από την Σοφία Βυζοβίτη

Η αρχιτεκτονική είναι η κατεξοχήν ανθρωποκεντρική επιστήμη των μηχανικών. Σήμερα στην απαρχή της δεύτερης ψηφιακής στροφής της με τη διεύρυνση εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης (Ai) στα εργαλεία αναπαράστασης και επεξεργασίας δεδομένων, αναφερόμαστε νοσταλγικά στο ανθρωποκεντρικό παράδειγμα, προσπαθώντας να περιθάλψουμε το ρόλο του αρχιτέκτονα – δημιουργού.

Στην πλανητική κοινωνία της πληροφορίας όπου και διάγουμε, είτε ως ιθαγενείς -οι νεώτεροι- είτε ως μετανάστες -οι πρεσβύτεροι- η διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό είναι πλέον αδύνατη. Βρισκόμαστε στην επικράτεια των φυσικοπολιτισμών.

Κι εδώ η σκέψη του Γάλλου φιλοσόφου Bruno Latour γίνεται ο μίτος της Αριάδνης για να περιηγηθούμε στο λαβύρινθο μετασχηματισμών της αρχιτεκτονικής πρακτικής καθώς προσαρμόζεται στην κλιματική αλλαγή.

Στην εισαγωγή στο έργο του “We have never been Modern” (1991) υποστηρίζει πως η κατά το Μοντέρνο διάκριση φύσης και πολιτισμού δεν υφίσταται επί της ουσίας, καθώς τα φυσικά φαινόμενα είναι είναι πλέον ανθρωπογενή, πολιτικά διαχειρίσιμα, και κοινωνικά επιφαινόμενα.

Πρόκειται για υβρίδια φύσης και κοινωνίας όπως για παράδειγμα η πολυσυζητημένη ‘τρύπα του όζοντος’ και το AIDS. Τη σκέψη αυτή μπορούμε να κατανοήσουμε βιωματικά ανατρέχοντας στην περίοδο της πανδημίας COVID19 όπου το φυσικό στοιχείο ‘κορονοϊός’ επέτεινε το βιοπολιτικό έλεγχο κι επιτάχυνε την κοινωνική αναδιάρθρωση της εργασίας στη συνθήκη εκ του μακρόθεν. 

Στο φιλοσοφικό δοκίμιο “Down to Earth” (2019) – που δανείζει και τον αγγλικό τίτλο στη φετινή ημερίδα ΕΣΩ 2024– ο Bruno Latour υποστηρίζει ότι η δοκιμασία της στέρησης γης δεν αφορά μόνο την προσφυγική κρίση, αλλά είναι κοινή για όλους μας καθώς μια νέα φαύλη οικουμενικότητα εμπεδώνεται κατά την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού.

Στη συνθήκη των επάλληλων ‘φυσικό-πολιτισμικών’ καταστροφών η βεβαιότητα του ανήκειν – είτε σε μια χώρα, μια κοινότητα, μια παράδοση, ή ένα επάγγελμα- έχει θρυμματιστεί.

Η σταθερά του τόπου, βρίσκεται πλέον μετέωρη. Ο Latour εδώ καταρρίπτει άλλο ένα διαλεκτικό ζεύγος του Μοντέρνου, τη διάκριση ανάμεσα στο τοπικό και το παγκόσμιο, ανάμεσα στην προσκόλληση μας σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης, και την πρόσβαση μας σε ολάκερη την υφήλιο. Αυτές υποστηρίζει πως είναι πλέον δυο ταυτόχρονες και συμπληρωματικές κινήσεις.

Με πλαίσιο την ‘παγκοσμιοτοπικότητα’, καλούμαστε να αναστοχαστούμε τη σύνδεση μας με τη γη, ως έδαφος και ως πλανήτη, αυτό που ο Latour αποκαλεί γείωση (grounding) ως στοιχειώδες ανθρώπινο δικαίωμα. 

Τι μπορεί όμως να σημαίνει ‘Πίσω στη Γη’ για την αρχιτεκτονική σήμερα?  Καθώς ακτιβιστικές πρακτικές μιας νέας γεω-κουλτούρας διεισδύουν στον αντικειμενοστραφή, ατομικιστικό κόσμο της αρχιτεκτονικής, το πλαίσιο της κλιματικής κρίσης προσδίδει στο ανθρωποκεντρικό παράδειγμα νέες αναγκαιότητες και μια νέα ηθική του σχεδιασμού.

• Την έμπρακτη κριτική προς την εξορυκτική παραγωγή οικοδομικών υλικών που εδράζεται στην καταχρηστική θεώρηση των φυσικών πόρων ως ανεξάντλητο απόθεμα  -χαρακτηριστικό της βιομηχανικής περιόδου της Ανθρωπόκαινου- με την αρχιτεκτονική της ανακύκλωσης που προωθεί τη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία.
• Το πρόταγμα του περιβαλλοντικού έργου που, μαζί με την τεχνολογική εκλέπτυνση στην κατασκευή, επικαιροποιεί γνώση και πρακτικές από την προ-βιομηχανική παράδοση και εμπλουτίζεται με νέα εννοιολογικά εργαλεία όπως η διαχείριση της ατμόσφαιρας (ambiance).
• Τη συνθήκη του κατεπείγοντος που ανταποκρίνεται στον μεγάλης κλίμακας εκτοπισμό πληθυσμών και αναθεώρει τη σχέση της αρχιτεκτονικής με την πολιτική οικολογία και αναδεικνύει νέες πρακτικές όπως η τοπο-ποιητική (placemaking) και η αρχιτεκτονική της φροντίδας (architecture of care).
  

Η γείωση που επικαλείται ο Bruno Latour εστιάζει εκ νέου την προσοχή μας σε ένα κοινό έδαφος κοινών ευθυνών απέναντι στο περιβάλλον, τις κοινωνικές ανισότητες, τους συνεχείς εκτοπισμούς και καταστροφές που διαμορφωνουν και παραμορφώνουν την κατοικήσιμη επιφάνεια της γης. Αναζητούμε λοιπόν για τους κατοίκους της παγκοσμιοτοπικής πόλης τη γείωση. Μια ουσιαστική σχέση με τη γη ως πλανήτη και ως έδαφος. Μια προσεδάφιση. Μια θεραπεία. Μια αειφόρα ανταποδοτική φροντίδα. 

Αναστοχάζομαι τις πρόσφατες περιβαλλοντικές αντιδικίες σχετικά με τη μαζική υλοτόμηση των δέντρων της πόλης, με την επίφαση της εξυγίανσης, της ασφάλειας και του καλλωπισμού. Τις διαμαρτυρίες των κατοίκων, την καταστολή των διαδηλώσεων και τις εικόνες καρατομημένων δέντρων που κατέκλυσαν πέρυσι το πανελλήνιο.

Είναι το δέντρο αντικείμενο? Δεν είναι άραγε ένα μη ανθρώπινο έμβιο ον που μετέχει στο αστικό οικοσύστημα?

Κατανοώντας την περιβαλλοντική του λειτουργία, την κοινωνικοοικονομική του διάσταση το δέντρο της πόλης δεν αποτελεί ‘φύση’ παρά ένα ακόμα υβρίδιο των φυσικοπολιτισμών.

Ο Latour με την ιδέα του κοινοβουλίου των πραγμάτων αποκαθηλώνει έναν ακόμα δυισμό, τη διάκριση ανάμεσα στο αντικείμενο και το υποκείμενο. Τι θα συνέβαινε λοιπόν αν αναγνωρίζαμε στο δέντρο τα δικαιώματα ενός δημότη; Αν ως ένα δρών υποκείμενο της πόλης μετείχε στη συζήτηση για την προστασία του πλανήτη και διεκδικούσε μια καλύτερη διαχείριση του αστικού πρασίνου?

Θέλω να δώσω ένα παράδειγμα με ένα έργο μου στη σύγκλιση αρχιτεκτονικής, τέχνης και περιβαλλοντικής οικολογίας, την εκπροσώπηση της Κατάλπης στην Κλιματική Βουλή, που παρουσιάστηκε στην 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη με θέμα γεωκουλτούρα.

Στόχος της δράσης ήταν να αναγνωριστούν τα μη-ανθρώπινα έμβια όντα ως ισότιμα μέλη του αστικού οικοσυστήματος, να καλλιεργηθεί μια ενσυναισθητική συμβίωση.

Σημαντική θέση στην εννοιολογική συγκρότηση του έργου μου κατέχει το εμβληματικό έργο του Joseph Beuys, “I like America and America likes me” (1974) όπου ο καλλιτέχνης ενδεδυμένος ως σαμάνος είναι έγκλειστος, στο εσωτερικό της γκαλερί μαζί με ένα κογιότ που τρέφεται από το λίπος με το οποίο είναι αλειμμένος. Μια σχέση οικειότητας και εμπιστοσύνης αναπτύσσεται ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το ζώο καθώς αυτό γίνεται με την πάροδο των ημερών συνομιλητής του, σε μια αρχετυπική πράξη εξημέρωσης ανθρώπου και ζώου. Η ενσυναίσθηση εδώ αφορά την ταύτιση με την κατάσταση του μη ανθρώπινου όντος, η κατανόηση της λειτουργίας του, της συμπεριφοράς του.

Το ζητούμενο είναι πως μπορεί η ενσυναίσθηση να γίνει εργαλειακή στα κοινά της πόλης, πως μπορεί να γίνει ένα μεθοδολογικό εργαλείο για όχι μόνο για το σχεδιασμό και τη διαμόρφωση του αστικού τοπίου, αλλά και μια αειφόρα συντήρηση του που προτάσσει τη φροντίδα στη θέση της αντιπαράθεσης, τη φροντίδα ως όχημα για την ενεργοποίηση των πολιτών κατά το Ευρωπαϊκό Green Deal. 

*

Παραθέτω την ομιλία της κατάλπης στην Κλιματική Βουλή.

Αξιότιμα μέλη της κλιματικής βουλής, 

Είμαι η κατάλπη η βιγνονιοειδής, δέντρο ανθοφόρο με μεγάλα φύλλα σε σχήμα καρδιάς και καρπούς σε μακριές κάψες. Βρίσκομαι εδώ για  να εκπροσωπήσω, όχι μόνο το είδος και το γένος μου, αλλά και τις δεντροστοιχίες μας που εδώ και 60 χρόνια δροσίζουν την Θεσσαλονίκη.

Εμείς οι catalpas είμαστε κατά γενική ομολογία όμορφα δέντρα, όπως λέτε καλλωπιστικά, όμως η πιο σημαντική μας ιδιότητα είναι ότι όταν αναπνέουμε, με τα μεγάλα μας φύλλα, δεσμεύουμε τριπλάσιο διοξείδιο του άνθρακα και παράγουμε τριπλάσιο οξυγόνο από το μέσο όρο των δέντρων. Έτσι σας προστατεύουμε από τη ρύπανση. Επίσης με τη φυλλωσιά μας ενισχύουμε τη βιοποικιλότητα φιλοξενώντας έντομα και πουλιά κι αναχαιτίζουμε το φαινόμενο της αστικής θερμονησίδας – δηλαδή την ασφυκτική αύξηση θερμοκρασίας στις πόλεις κατά τις περιόδους καύσωνα.

Άνθρωποι, παρόλες τις καλές σας προθέσεις, να γνωρίζετε ότι αυτά τα πρόσφατα κλαδέματα καλλωπισμού μας πληγώνουν ανεπανόρθωτα. Κόβοντας σύριζα τα κλαδιά μας, όχι μόνο μας πονάτε πάρα πολύ -σας πληροφορώ ότι έχουμε την αίσθηση του πόνου- επίσης μετά τον ακρωτηριασμό, ο κορμός μας αντιδρά στο σοκ γεμίζοντας με λαίμαργους κι αδηφάγους βλαστούς που ουδεμία σχέση έχουν με την πλούσια φυλλωσιά μας. Με αυτές τις πράξεις δεν βλάπτετε μόνο εμάς αλλά και εσάς. Υποβιβάζετε την ικανότητα μας να δεσμεύουμε διοξείδιο του άνθρακα και να παράγουμε οξυγόνο, να ρυθμίζουμε το μικροκλίμα, να υποστηρίζουμε τη βιοποικιλότητα, να κάνουμε την πόλη μας ανθεκτικότερη στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Δια του παρόντος σχεδίου για ψήφιση στο κοινοβούλιο των μη ανθρωπίνων έμβιων όντων, ζητάμε να σταματήσουν οι ακρωτηριασμοί των κλαδιών μας και να αντικατασταθούν από τακτικά ελαφρά κλαδέματα. Κάνουμε αίτηση για τη σύσταση τοπικών ομάδων για τη φροντίδα των δεντροστοιχιών κάθε γειτονιάς. 

Ως αγαπημένους εταίρους στις προσπάθειές μας θα θέλαμε να ορίσουμε καταρχάς το υπέδαφος της Θεσσαλονίκης. Ζητάμε την αποσφράγιση του δηλαδή την αφαίρεση επιφανειών τσιμέντου που το καλύπτουν και τη δημιουργία περατών πλακοστρώσεων και μεγάλων δεντροδόχων στα πεζοδρόμια. 

Κατάλπη (Catalpa bignonioides)