Τα Archisearch Lifetime Achievement Awards επανέρχονται για να τιμήσουν τις προσωπικότητες που με το έργο τους πρόσφεραν πολλά στην ελληνική αρχιτεκτονική και τους αποδέκτες της: κάθε έναν από εμάς. Για το 2021, τα βραβεία απονέμονται σε 3 σημαντικές γυναίκες της ελληνικές αρχιτεκτονικής: την Σέβα Καρακώστα, την Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και την Νέλλα Γκόλαντα.
H εικαστικός και γλύπτρια αστικού τοπίου Νέλλα Γκόλαντα εισήγαγε, μέσα από το έργο της, πρακτικές διαμόρφωσης του αστικού και μη τοπίου ως “κατοικημένου γλυπτού”. Η συστηματική ενασχόλησή της με τον ολιστικό σχεδιασμό, τη συλλογική υπαίθρια ζωή στη μεταμοντέρνα πόλη και τον συνδυασμό γλυπτικής – αρχιτεκτονικής, μέσα από την “εντοιχισμένη σε κτίρια γλυπτική”, καθιστά το έργο της εξαιρετικής σημασίας και δυναμικής. Λίγο πριν κυκλοφορήσει το βιβλίο – αφιέρωμα στο έργο της, το Archisearch συνομίλησε με την καλλιτέχνιδα που εφάρμοσε πρώτη την έννοια της “Total art” στο δημόσιο χώρο.
Από τον Θανάση Διαμαντόπουλο
Όταν ο Οδυσσέας Ελύτης επισκέφτηκε έκθεση της Νέλλας είπε χαρακτηριστικά “αν δεν ήμουν ποιητής και ήμουν εικαστικός θα έκανα τέτοια έργα”. Από το 1972 η Νέλλα Γκόλαντα (απόφοιτος της ΑΣΚΤ και πρώτο μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Αρχιτεκτόνων τοπίου από το 2008) χρησιμοποίησε τον όρο “total art” στους δημόσιους χώρους εφαρμόζοντας με την Τέχνη τις αγαπημένες τις εκφράσεις: “η άρση του αδιάφορου” και “ο εξανθρωπισμός του δημόσιου χώρου” στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις που αποτελούν και τον βασικό άξονα των επεμβάσεων της από το 1970 μέχρι σήμερα. Κάτι που μαρτυρούσε τη διορατικότητα της αφού ο εξανθρωπισμός του δημόσιου χώρου είναι ένα αίτημα που παραμένει επίκαιρο μέχρι και σήμερα.
Η ίδια μου είπε: “Αν άρχιζα από τα πιο παλιά έργα μου όπως η προκυμαία του Παλιού Φαλήρου στον Φλοίσβο, όπου pro-covid, ο κόσμος έκανε βόλτες σε αυτό τον χώρο. Απέναντι από αυτό το μέρος είναι η κεντρική πλατεία Φλοίσβου η οποία ήταν το πρώτο ελληνικό έργο που παρουσιάστηκε στο συμβούλιο της Ευρώπης ως μια πρωτοποριακή ιδέα όπου η Τέχνη γίνεται καθημερινότητα. Ήμουν πάντα υπέρ του να βιώνεται η Τέχνη από τους καθημερινούς ανθρώπους και να γίνεται αυτό που έλεγα πάντα ως “ανοιχτό μουσείο”. Αυτήν την έκφραση τη σκέφτηκα σαν παιδάκι όταν επισκεπτόμουν τους αρχαιολογικούς χώρους”. Η ενασχόληση της Νέλλας Γκόλαντα με την Τέχνη ξεκίνησε με έργα χαρακτικής. Η πρώτη της μεγάλη έκθεση με 17 έργα χαρακτικής έγινε στις αρχές της δεκαετίας του’ 70, την οποία μάλιστα επισκέφτηκε και ο Γιώργος Σεφέρης.
Τα παιδικά της χρόνια στην Αθήνα
Η Νέλλα Γκόλαντα είχε την “ατυχία”, όπως περιγράφει η ίδια, να γεννηθεί όταν μπήκαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα. Έτσι οι γονείς της, η μητέρα της αφού ο πατέρας ήταν στο μέτωπο, εγκατέλειψαν τη Λάρισα για να μεταφερθούν στην Αθήνα όπου η ίδια πέρασε τα πρώτα τέσσερα χρόνια της ζωής της. Αυτά τα χρόνια έπαιξαν μεγάλο ρόλο, διότι γεννήθηκε το καλοκαίρι του 1941. Δύο μήνες πριν έγινε ένας σεισμός στη Λάρισα και καταστράφηκαν όλα τα νεοκλασικά κτίρια της πόλης. “Η πόλη έγινε μηδέν. Μετά τη βομβάρδισαν οι Ιταλοί φεύγοντας, πήρε μια βόμβα και το σπίτι μας και μετά βομβάρδισαν με τη σειρά τους οι Γερμανοί. Έτσι ήρθε η μητέρα μου και οι γονείς της στην Αθήνα για να γεννηθώ εγώ” είπε.
Στην Αθήνα είχαν νοικιάσει έναν όροφο (τον τρίτο και τελευταίο) σε κτίριο bauhaus στην οδό Φυλής. Ανέβαιναν στην ταράτσα κι έβλεπαν τους βομβαρδισμούς στον Πειραιά. Ήταν 2-3 ετών. “Απέναντι από το σπίτι μας ήταν ένα νεοκλασικό τριόροφο κι εγώ ήμουν στο ύψος του αετώματος εκεί που ήταν τα αγάλματα. Δηλαδή έβγαινα στο μπαλκόνι και ζούσα κάτι σαν τον κρυφό μου χώρο βλέποντας αυτά τα αγάλματα. Έβλεπαν προς τη Δύση. Ήταν ώχρα χρώματος αυτό το κτίριο και όταν έπεφτε ο ήλιος μου έδινε μια αίσθηση της φωταύγειας του ύψους της, του τοπίου που αντικρίζουν τα αγάλματα δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα συμμετοχής σε ένα ευρύτερο γίγνεσθαι λες και παρατούσες το εφήμερο για να συναντήσεις το αιώνιο. Τώρα συνειδητοποιώ με καθαρότητα σκέψης ότι αυτός ήταν ο μυστικός χώρος των παιδικών μου χρόνων” αναφέρει η ίδια. Και συμπληρώνει: “Εγώ είμαι χαράκτρια. Αφού έκανα αυτά τα 17 χαρακτικά που έγιναν έκθεση στο Χίλτον, που είχαν μεγάλη επιτυχία. Και δεν ήταν άλλο από αυτά που έβλεπα εγώ στην Αθήνα σαν παιδάκι, τις βόλτες που με πήγαινε ο πατέρας μου στην Ακρόπολη, στο Θησείο και το Πεδίο του Άρεως. Παρατηρούσα το πως διαγράφονται οι κορυφές των κτιρίων στον ουρανό, πριν γκρεμιστούν όλα αυτά τις τελευταίες δεκαετίες”.
Αυτά με τον καιρό μπήκαν σε ένα δημιουργικό εικαστικό φίλτρο μετά το πέρασμα της από την ΑΣΚΤ μέσα στην οποία, σύμφωνα με την ίδια, έγιναν “τρομερές ζυμώσεις”. Η Νέλλα προσθέτει: “Μπήκα το 1959 στην σχολή και όλα τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν πολύ γόνιμα και μέσα σε αυτά τα χρόνια μυήθηκα και στην Τέχνη του ψηφιδωτού. Μ’ ενδιέφερε πολύ το τσιμέντο αλλά και το ψηφιδωτό και αφού τελείωσα τη σχολή και τα χαρακτικά άρχισα να ασχολούμαι με το τσιμέντο και τα “κτιστά γλυπτά”. Άρχισε να αναδύεται αυτή η διάσταση: η σχέση με το τοπίο, τη φωταύγεια, την κλίμακα στα νεοκλασικά, η σχέση των κτιρίων της κλασικής εποχής με το διάστημα. Τότε άρχισα να ανακαλύπτω καλύτερα τον εαυτό μου και να ξέρω τι θέλω”.
Θεμελιώτρια της ελληνικότητας
Η ίδια έβλεπε και στο πιο απλό τοπίο της ελληνικής υπαίθρου το πιο απλό μαντράκι, το εκκλησάκι, το προσκυνητάρι, να επικρατούν οι ίδιες ποιότητες που είδαμε και στα κλασσικά οικοδομήματα. Μόνο που ήταν πιο εξανθρωπισμένα, δηλαδή ενταγμένα στην καθημερινότητα. “Είναι ένας ύμνος του τοπίου αυτά τα κτίρια που ο κόσμος περνά μέσα τους και τα βιώνει. Μετά τον πόλεμο επισκεφτήκαμε πολλούς αρχαιολογικούς χώρους με τον πατέρα μου και αυτό που μας ενδιέφερε ήταν οι εξωτερικοί χώροι με τα αγάλματα. Στεκόμουν μόνο εκεί. Και συνειδητοποίησα πως η Ελλάδα είναι ένα ανοιχτό μουσείο. Κι αυτό μας το έδωσαν σαν παιχνίδι οι γονείς μας στα παιδικά μας χρόνια. Για αυτό άρχισε να με ενδιαφέρει η γλυπτική τοπίου δηλαδή έργα ανάμεσα ή και μέσα στα οποία ζούνε οι άνθρωποι και τα οποία τους δίνουν ζωή, τα κάνουν σα ζωντανά γλυπτά. Και δημιουργούν ένα περιβάλλον με ανθρώπινη κλίμακα δίνοντας στους ανθρώπους τη χαρά του να είναι παρόντες σε αυτό το περιβάλλον”.
Η περίπτωση της πλατείας του Φαλήρου στο Φλοίσβο
Ένα λαμπρό παράδειγμα εξανθρωπισμένου περιβάλλοντος που “σμίλεψε” η Νέλλα Γκόλαντα, είναι η πλατεία του Φαλήρου στο Φλοίσβο. Ήρθε ο Brian Goodey καθηγητής της Οξφόρδης στην αρχιτεκτονική του πολεοδομικού τοπίου, την είδε και την παρουσίασε σε ανυποψίαστο χρόνο, το 1983, στο Στρασβούργο στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο συνέδριο που πήρε τον τίτλο “Your town, your life, your future”. Συγκεκριμένα, με τον τίτλο «A place in the sun – Paleo Faliro Square» παρουσίασε την Κεντρική πλατεία Φλοίσβου Παλαιού Φαλήρου 1976 – 1978. Αφού επανειλημμένα επισκέφτηκε την πλατεία σε διάφορες ώρες της ημέρας και κάνοντας εκτεταμένες παρατηρήσεις κατέληξε ότι τη θεωρεί ως έναν χώρο σχεδιασμένο ώστε οι επισκέπτες να τον μοιράζονται φιλικά. Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στις 8 γλυπτές συνθέσεις-παγκάκια που αναδεικνύονται ως χώροι κοινωνικής συναναστροφής και καλλιέργειας, όπως και στο γλυπτό σύνολο με τα νερά, επίσης έναν χώρο ανυποψίαστης επαφής με την Τέχνη και σύνδεσης με το ευρύτερο περιβάλλον, καθώς η πλατεία είναι παραθαλάσσια. Γιατί αργότερα το Συμβούλιο της Ευρώπης υπέγραψε τη σύμβαση του τοπίου, όπου αυτά που σας λέω για τον εξανθρωπισμό του δημόσιου χώρου τα έχουν νομοθετήσει κατά κάποιον τρόπο. Ένα γερμανικό αρχιτεκτονικό περιοδικό παρουσίασε την πλατεία Φλοίσβου Παλαιού Φαλήρου στο εξώφυλλο του. Παρόμοια έργα “γλυπτικής αστικού τοπίου” έχει πραγματοποιήσει η Νέλλα Γκόλαντα από τη Λάρισα μέχρι και την Αττική Οδό. Μέχρι και το εξώφυλλο του βιβλίου της Κοινωνιολογίας της τέταρτης δέσμης της δεκαετίας του ’90 είχε έργο της.
Αν ήμασταν υποχρεωμένοι να χαρακτηρίσουμε το έργο της με μία μόνο λέξη θα χρησιμοποιούσαμε την ελληνικότητα. Την οποία η ίδια ορίζει με τις ποιότητες που έχει αυτό το τοπίο που οδήγησε τους ανθρώπους που το έζησαν να δημιουργήσουν αυτόν τον πολιτισμό. “Μ’αυτές τις ποιότητες βγάλαμε αυτόν τον πολιτισμό. Τα αρχαία θέατρα και οι ναοί ήταν χώροι φοβερά δημοκρατικοί και η σχέση με τις κλίμακες. Η ανθρώπινη κλίμακα το να είναι ο άνθρωπος πρωταγωνιστής του τοπίου. Αυτό θα σταθεί εμπόδιο στο να γίνει η Ελλάδα Ντουμπάϊ. Αλλά και η άρση του αδιάφορου. Το να δημιουργούνται κτίρια που να αναδεικνύουν τη φυσική ομορφιά του τόπου και όχι το αντίθετο”.
Aκούστε το Podcast αυτό και την συζήτηση με τον ιδρυτή του ARCHISEARCH.gr Βασίλη Μπαρτζώκα:
READ ALSO: Ανασχεδιασμός κτιρίου γραφείων | από τους A&M Architects